________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહેત્સવ – વિશેષાંક
જૈન ધર્મનું મહત્ત્વ : સમતા અને વીતરાગતામાં ....
જૈન ધર્મ—કામણ ધર્મ :
જૈન ધર્મનું ભગવાન મહાવીરના સમયનું એટલે કે, આરંભિક નામ છે. ‘શ્રામણ - ધર્મ’ બાલ્યકાળથી હું પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણમાં, સાધુ - સાધ્વીઓના મુખેથી પ્રાચીન ‘પકખી સૂત્ર’ સાંભળતો આવ્યો છું. જેમાં વારંવાર ‘શ્રામણ ધર્મ” શબ્દ આવે છે. આ શબ્દ મારા હૃદયપટ પર એવા અંકિત થઈ ગયો છે કે અન્ય આગમાનું અધ્યયન કરતી વખતે મારા મનમાં સતત આ જ શબ્દ ગુંજતા રહ્યો છે. ‘કલ્પસૂત્ર’માં પણ પ્રતિવર્ષ ભગાન મહાવીરનું ચરિત્ર સાંભળતા ભગવાન મહાવીરનું આ વિશેષણ વારંવાર સાંભળવામાં આવ્યું કે ‘સમણા ભગવએ મહાવીર’” અર્થાત ‘શ્રમણ ભગવાન મહાવીર’ આમાં એમને સર્વ પ્રથમ શ્રમણ શબ્દથી સંબોધિત કરવામાં આવ્યા છે. ભગવાન મહાવીર કોણ હતા? કે ભ્રામણ હતા. ભગવાન શબ્દના પ્રયોગ ‘શ્રામણ’ શબ્દ પછી થયા છે, અર્થાત, પહેલા તેઓ કામણ હતા, ભગવાન પછી બન્યા. જૈન સાધુઓ માટે ‘કામણ’ અને સાધ્વીઓ માટે ‘કામણી’ તથા શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓ માટે અનુક્રમે ‘કામણેાપાસક’ અને શ્રમણાપાસિકા’ શબ્દોના ઉપયોગ આગમામાં સર્વત્ર થયેલા છે. આનાથી મારી એ ધારણાને પુષ્ટિ મળે છે કે, તીર્થંકરોના જે ધર્મ છે એનું પ્રાચીન તથા વાસ્તવિક નામ “શ્રમણ ધર્મ' જ છે. મનાથી જ કામણ
હવે પ્રશ્ન એ જાગે છે કે, ‘શ્રામણ’કોને કહેવાય તથા એના મુખ્ય અર્થ અથવા લક્ષણ શું છે? ‘ઉતરાધ્યયન સૂત્ર’ની એક પંકિત (૨૫/૩૨) એ મારું પૂર્ણ સમાધાન કર્યું - સમયાએ સમણા હાઈ અર્થાત સમતાથી જ શ્રમણ થવાય છે. બધાં તીર્થંકરોએ આ સમતાની જ સાધન કરી અને એની પૂર્ણતા વીતરાગતાની પ્રાપ્તિમાં થઈ. આનાથી જ તીર્થંકરોનું મુખ્ય વિશેષણ ‘વીપરાય’ અર્થાત ‘વીતરાગ’ મળી રહે છે. પરંતુ વિતરાગ સ્થિતિ એકાએક યા ઝટપટ પ્રાપ્ત નથી થતી, એને માટે કરવી પડતી ક્રમશ: સાધનાને આરંભ થાય છે - સમતાથી. એટલા માટે જ નિત્ય કરવાના છ આવશ્યક કામેામાં સૌથી પહેલું આવશ્યક કાર્ય છે - સામાયિક, સમભાવમાં રહીને જ બાકીના પાંચ આવશ્યક કરી શકાય છે. પંચ ચારિત્રામાં સૌથી પહેલા ચરિત્રનું નામ છે. - સામાયિક ચરિત્ર. સાધુ - સાધુવીઓને જ્યારે દીક્ષા આપવામાં આવે છે. ત્યારે સૌથી પહેલા તેમને સામયિક ચરિત્રનું વ્રત આપવામાં આવે છે, કેટલાક દિવસ આ વ્રતની સાધના કર્યાં પછી જેમાં પાંચ મહાવ્રતાનું ગ્રહણ કરાવાય છે. એ બીજા ચારિત્રનું વ્રત આપવામાં આવે છે. પહેલાને નાની દીક્ષા અર્થાત પ્રાથમિક ભૂમિકા અને બીજા વ્રત દીક્ષાને ‘માટી દીક્ષા’ ની સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે. અર્થાત મુખ્યતા સામાયિકને જ આપવામાં આવી છે એના પછી જ વ્રતાનું સ્થાન છે.
સામાયિકનું મહત્ત્વ :
શ્વેતાંબર
શ્રાવકો માટે પણ ૯ નું વ્રત સામાયિકનું છે. સમાજમાં તે શ્રાવક - શ્રાવિકાઓને આજે કેટલી સામાયિક કરી છે?” એવું પૂછવામાં આવે છે. પ્રાત:કાળે ઊઠીને પ્રભુસ્મરણ નવકાર મંત્ર બોલ્યા પછી શરીરને ચિંતામુકત કરીને સૌથી પહેલું કરવા જેવું કાર્ય છે સામાયિક અર્થાત ધર્મક્રિયાનો પ્રારમ્ભ જ સમભાવ સાધનાથી થાય છે. સાધુઓએ તે સામાયિક ચારિત્ર આજીવન ગ્રહણ કરેલું જ હાય છે તે છતાં પણ તેમને બંને પ્રતિક્રમણ કરતાં પહેલા તથા દિવસમાં કેટલીય વાર કરેમી ભંતે સામાઈયં પાઠનું ઉચ્ચારણ કરવું પડે છે. જેથી તેમને પોતાનું કરવા યોગ્ય કાર્ય કર્યું છે એનું ધ્યાન રહે તથા ‘હું સામાયિક કરું છું એ પાઠ કરતી વખતે સમભાવ જ પોતાનું લક્ષ્ય છે એ આદર્શ સામે રહે.
મને લાગે છે કે પાંચે મહાવ્રતોના સમાવેશ પણ સામાયિક શબ્દમાં જ થઈ ગયો છે, કારણ કે સમતાભાવ ધારણ કરનાર વિષમતા તરફ જશે જ નહીં; અને પાંચે મહાવ્રત વિષમતાથી બચવા માટે તે છે. જિન શાસનને સાર :
બધાં જીવાને આપણા જેવા જ સમજીને જેવા વ્યવહાર આપણને ન ગમતા હોય તેવા વ્યવહાર બીજા સાથે નહીં કરવા અને બીજાનું દુ:ખ આપણું દુ:ખ છે. એવું અનુભવીને પ્રાણીમાત્રને દુ:ખ નહીં આપવું, હિંસા નહીં કરવી એનું જ નામ અહિંસા છે, જે પહેલું વ્રત છે. જિન શાસન શું છે એ બહુ સંક્ષેપમાં બતાવતા કહેવામાં આવ્યું છે કે
જે ઈચ્છસિ અપણતા, જ ચણ ઈચ્છસિ અપણતે ! મેં ઈચ્છ પરસ વિયા, એતિ યંગ જિણસાસણ ॥
અર્થાત જે તમે તમારા માટે ઈચ્છા છે. એ જ બીજાને માટે પણ ઈચ્છા, તથા જે તમે તમારા માટે નથી ઈચ્છતા તે બીજા માટે પણ નહિ ઈચ્છે. આ જ જિનશાસન છે - તિર્થંકરોનો ઉપદેશ છે. જેની હાવાની પહેલી શરત છે.
૩૧
ધર્મનું સર્વસ્વ અથવા સાર શું છે એ બતાવતા ‘મહા ભારત'માં પણ આ જ વાત કહેવાઈ છે -
શુયતામ ધર્મ સર્વસ્વ શ્રુત્વાૌવા ધાર્યતામ । આત્માન: પ્રતિક્લાનિ પરેષામ ન સમાયરેત ॥ પ્રાણીમાત્રમાં સમાનાનુભૂતિ - આત્મૌપથ્ય - ભાવ જ અહિંસા છે અને સામાયિક પણ આ જ છેજો સમે સવ્વ ભૂસેએસુ, તસેસુ થાવર સુ
તસ્યદ્ સામાઇચ હાજજા, ઈચ” કેવલી ભાસિય ચારિત્ર જ ધર્મ છે:
સમભાવ શું છે અને એના પર્યાયવાચી શબ્દ ક્યા ક્યા છે એ વિશેની બે ગાથાઓ અવતીર્ણ કરવામાં આવે છે. પહેલી ગાથામાં અત્યંત મહત્ત્વની વાત કરવામાં આવી છે, કે વાસ્તવમાં ચારિત્ર જ ધર્મ છે, પરંતુ એ ધર્મ સમતા અથવા સમત્વ રૂપ કહેવામાં આવ્યા છે. સમતા શું છે? માહ અને ક્ષોભ રહિત આત્માનું નિર્મળ પરિણામ અર્થાત્ રાગદ્વેષ રહિત અવસ્થા જ સમતા છે. એના પર્યાયવાચી શબ્દો અથવા નામે છે – માધ્યસ્થ ભાવ, શુદ્ધ ભાવ, વીતરાગતા, ચારિત્રધર્મ અને સ્વભાવ આરાધના મૂળ ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે
ગાથા
સંસ્કૃત છાયા
ગાથા
ચારિત્તાં ખલુ ધમ્મા, ધમ્મા જો સા સમેતિ ણિટ્યુિં ! માહકખાહ વિહીણા, પરિણામે અપ્પાણે હું સમે
ચારિત્રં ખણુ ધર્મ ય: સ સમ: ઈતિ નિયિષ્ટ; માહ ક્ષોભવિહીન: પરિણામ આત્માના હિસમ: ॥૧૩॥
સમદા તહ મઝાં, સુદ્ધો ભાવાય વીયરાયાં તહ ચારિત્રં ધમ્મા, સહાવઆરાહણા ભણિયા ॥ સંસ્કૃત છાયા
-
સમતા તથા માધ્યસ્થ્ય, શુદ્ધો ભાશ્વ વીતરાગત્વમ્ ॥ તથા ચારિત્રં ધર્મ; સ્વભાવારાધના ભણિતા ॥૧૪॥ સમભાવ જ સામાયિક :
સમભાવ જ સામાજિક છે. માટી અને સેાનામાં તથા શત્રુ અને મિત્રમાં સમભાવ રાખવા જોઈએ. કહેવાયું છે કે - સમભાવા સામઈયં, તણ કચણ - સત્રુ મિત્ર વિસએ તિ !
૧૭ મી શતાબ્દીના મહાન જૈન યોગી આનન્દધનજીએ શાન્તિ નાથ ભગવાનના સ્વતવનમાં ભગવાનના મુખેથી શાંતિના માર્ગ બતાવતા કહ્યું છે કે -
માન અપમાન ચિત્ત સમ ત્રણે, સમગણે, કનક પાષાણરો વાંદક નિદક સમગણે, એહવા હોય તું જાણરે ॥ શાંતિ ॥ne સર્વ જગ જંતુને સમ ગણે, ગણે તૃણ મણિ ભાવ ૨! મુકિત - સંસાર બહુ સમ ગણે, મુણે ભવજલ નિધિ નાવરે ।।શાંત ૧૦। પદ્યમાં સમભાવ શેમાં શેમાં ચડિયાતી સ્થિતિનું વર્ણન કરતાં
શ્રીમદ્ રાજચન્દ્રજીએ એક જ રાખવા જોઈએ એની એકથી એક લખ્યું છે કે, -
શત્રુ - મિત્ર, માન - અપમાન, જીવન મરણ સંસાર' અને મેક્ષમાં પણ સમત્વ રાખવું જોઈએ. શત્રુ મિત્ર પ્રત્યે વર્તે સમદર્શિતા !
માન અમાને વર્તે તે જ સ્વભાવ જો જીવિત કે મરણે નહીં નૂનાધિકતા
ભવ - માક્ષે પણ શુદ્ધ વર્તે રામભાવ જો માધ્યસ્થભાવ હી સયત :
આત્માનુભાવી સંત ચિદાનંદજીએ પણ એક ભજનમાં આની સુન્દર રૂપમાં વ્યાખ્યા કરી છે કે આખું જગત જોઈ લીધું : પરં તુ એમાં નરપક્ષ અર્થાત પક્ષપાત રહિત, રાગદ્રેષ રહિત કોઈ વિરલ વ્યકિત જ હોય છે. આ નિષ્પક્ષતા, માધ્યસ્થ ભાવ જ સમત્વ છે. સમરસી ભાવવાળી વ્યકિત કેવી હોય છે? જુઓ
