________________
૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ યંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-૭૮
ત્રાસ, અવિશ્વાસ, કુત્સા, વિસ્તૃણા, નિર્વેદ, તુચ્છતા, અરૂચિ, વિવમિષા, વ્યાધિગ્રસ્તતા, કુરૂપતા વગેરેનું દર્શન બદલેર જેવા સમર્થ કવિને જીવનને આનંદમાં માંગલ્યમાં પામતાં રેકે છે. મોટા ભાગની માનવજાતિ એમને ચાબૂકથી ફટકારવા જેવી લાગે છે. Most of humanity was created for the whip. યુઈથે જેવા મહાન કવિ નાટયકાર, જેમણે ‘પ્રેમીસ્યુસ અનબાઉન્ડમાં મનુષ્યજાતિ માટે સ્વર્ગમાંથી અગ્નિ અને પ્રકાશ લાવી આપ્યાં હતાં. તેનો પણ તેમના ઉત્તરાવસ્થામાં લખેલા નાટક ‘ફાઉસ્ટ'માં અનિષ્ટની-દુરિતની ગર્તા સુધી તેના નાયકને પહોંચાડે છે. વળી દુરિત પણ સુંદર હોઈ શકે એવી વિભાવનાને લીધે અમંગલની છેલી ખાઈ સુધી માણસને ધકેલી દે છે. મૂઈથે દેવળના દાંટારવ સાંભળતાં તેમના ફાઉસ્ટને સેતાનના ખોળિયામાંથી પાછા ખેંચે છે. પણ નિયતિનું આ કૂ૨ હાસ્ય છે. સમ - વિષમ ભાતેમાં માનવી સદભાગ્ય અને દુર્ભાગ્ય વચ્ચે અથ- ડાતો -કૂટાતે દુર્ગમપથે ચાલી રહ્યો છે. માક આ દુર્ગમ પથે જ ઉત્ક્રાંતિનું દર્શન જ એ છે અને મનુષ્યજાતિ આ સમવિષમ ભાત- માંથી (Patterns) જ એક દિવસ રાજયની સંડોવણી વગર આદર્શ અવસ્થાને પામશે એવી આશા રાખે છે. સત્યના વિકાસને માર્ગ અતિ દુર્ગમ છે. માતાજીએ સત્યનું એક ભાવચિત્ર ઊંચા ચઢાણને દુર્ગમપથ દર્શાવીને દર્યું છે. શ્રી અરવિંદે મનસ-અધિમનસ વિજ્ઞાનમય (Supernmental) સચ્ચિદાનંદ (શુદ્ધ આનંદમય ભૂમિકા)ની કક્ષાઓની વાત કહી છે. શ્રી અરવિંદે સચ્ચિદાનંદની ભૂમિકામાંથી ભૂમાના પ્રદેશમાંથી -કવિતા આવશે એવી વિભાવના રજૂ કરી છે. શ્રી અરવિંદના કાવ્યદર્શનમાં એક વાત સ્પષ્ટ છે કે ભાવિ કવિતામાં માત્ર સાંદર્ય નહિ પણ સત્યની દીપ્તિ હશે. મનુષ્ય છેક ટ્વેદકાળના યશોથી દેવતાઓને જે રહસ્યમય પ્રાર્થનાઓ કરી વરદાન માગતા હતા તેવી કોઈ રહસ્યમય નહીં પણ પૂર્ણ જ્ઞાનમય કોષમાંથી હવે પછીની કવિતા આવશે. મનુષ્યજાતિએ આ બ્રાહ્મી અવસ્થા લગી પહોંચવાનું જ છે એવું કાત દર્શન શ્રી અરવિદે આપ્યું છે.
બર્ટાન્ડ રસેલના Impact of Science of Society' પુસ્તકના હમણાં જ પ્રકટ થયેલા (પ્રા. રજની જોડી- અનૂદિત) પુસ્તકમાંથી બટન્ડ રસેલ જેવા મનીષીએ પ્રકટ કરેલી આકાંક્ષાઅવતારું છું: આપણા યુગે કેટલીક બાબતોને સ્વીકાર કરવો જોઈએ અને કેટલીક બાબતને પરિહાર કરવો જોઈએ. કરૂણાદ્રતા અને માનવ જાતના સુખની ઈચ્છા એ આ યુગની આવશ્યકતા છે. જ્ઞાનની આકંક્ષા અને સુખદ જમેની અવહેલનાની આવશ્યકતા છે. સૌથી વિશેષ તે અડગ શ્રદ્ધા અને સર્જનશીલતાની આવશ્યકતા છે. યુગે પરિહરવા જેવા અને જેણે યુગને વિનાશને આરે લાવી મૂકયો છે. તે કુરતા, અસૂયા, લાભ, સ્વાર્થી સ્પર્ધા, વ્યકિતગત સલામતીની અતાખેજ અને ફ્રોઈડવાદીઓ જેને ‘આત્મવિલોપન કહે છે. તેવી મૃત્યુ માટેની કામના આ બધી મુસીબતે દૂર કરવાનું સાધન ઘણું જ. સાદુ અને પુરાણું છે. એ એટલું બધું સામાન્ય છે કે તેને ઉલ્લેખ કરતાં પણ મને ક્ષોભ થાય છે. મને ભય છે કે મારા શબ્દોથી કેટલાક ડાહ્યા વક દષ્ટાઓના હોઠના ખૂણા મરડાશે. હું જે સાધન નિર્દેશ કરવા માગું છું તે પ્રેમ, ખ્રિસ્તે વર્ણવેલ પ્રેમ અથવા કરૂણાદ્રતા, જો તમે આનો અનુભવ કરી શકતા હો તો તમારું જીવન સાર્થ છે. તમારા કાર્યનું તે પ્રેરણાબળ બનશે. આત્મિશ્રા દ્ધાનું નિમિત્તે બનશે અને બૌધિક પ્રામાણિકતાની પ્રેરક આવશ્યકતા બની રહેશે. જો તમે આ અનુભવી શકતા હો તે તમે ધાર્મિક છે. તમે કદાચ સુખી ન પણ થાઓ, પરંતુ નિરૂદેશ અને નિર્દે તુક જીવન જીવતાં મનુષ્યની જેમ તમને ઘેરી હતાશા પણ નહીં સ્પશે, કારણ કે અપાર માનવયાતનાને ઘટાડવા માટે તમારી પાસે કંઈક છે.”
મંત્ર ઉઘોગવાદની ભેંસ અને યુરગ્રસ્ત અવસ્થામાંથી ઊઠવાને આપણી પાસે એક જ માર્ગ છે. પ્રેમ, યંત્ર ઉદ્યોગવાદના હાર્દને સમજવાનો સમય પાકી ગયો છે. એક નવી પુરાણ કથા- Myth (‘રામાયણ', 'મહાભારત', ‘સાવિત્રી' જેવી જૉ!) કદાચ મનુષ્યજાતિને ઉગારી લેશે તો એ મહાકાવ્ય જેટલું જ વિસ્મયપૂર્ણ અને શાશ્વતીની મહેચ્છા જેવું હશે. હું વીસમી સદીના છેલ્લા ચરણને શાશ્વતીના પરમ સત્યના અને પરમ આનંદના શિખર તરફ જવાની મનોકામના કરું છું.
છેલ્લે વધુ કઠીન યાત્રાનો પ્રારંભ થાય છે- “સ્વ'ના લેપની યાત્રાને. પહેલાના સમયમાં કંચન અને કામિની માયાના પ્રપંચના આચ્છાદન હતાં. આ વીસમી સદીમાં આત્મરતિ ((libido) ) વધુ પ્રબળ વૃત્તિ તરીકે પ્રક્ટ થયેલી છે. છાપાં - જાહેરાતો ટી. વી.-રેડીઓ જેવા સામૂહિક માધ્યમ દ્વારા સ્વ.- જાહેરાતનો આ નવો યુગ વધારે
દુર્દમ છે. ઉંમર થતાં કે વિરાગ ભાવ જાગતાં કંચન- કામિનીનોમેહ જવાની- વિતરાગી અવસ્થાની દરેક ધર્મમાં અનેક કથાઓ આખ્યાયિકાઓ મળે છે પણ જે લોકો આત્મરતિના- નાસિસના “સ્વ”-રૂપ પર મેહે છે એમને પછી સત્યના જાગરણની અવસ્થા પ્રતિ જવાનું ખૂબ મુશ્કેલ થઈ જાય છે. એટલે જ ઈસુ ખ્રિસ્ત આ સંદર્ભે પાયાની વાત કરી છે. પુનર્જન્મની (Resurrectional) ની) જે લોકો ઈસુની વાણી ફરી ફરીને વિસ્મયપૂર્વક, ખંતપૂર્વક વાંચે છે તેને આત્માં ' દેવી પ્રકાશથી ઝળહળી ઊઠે છે. ઈસુએ શાશ્વતી. અધુનામાં (Eternal Now) માં પરમ આનંદને પામવાનું કહ્યું છે. કવિ એલિયટ અને તત્વજ્ઞ કૃષ્ણમૂર્તિ પણ વારંવાર આ(Eternal Now) ની વાત કરે છે. દર ક્ષણે આ 'સ્વ'નું મૃત્યુ ન થાય તે માણસને પુનર્જન્મ કયાંથી થાય? ફરી વધુ ચિરતન જીવન માટે નવા બનવાનું અનિવાર્ય છે. ઈસુ કહે છે: દરેક જણે આ શાશ્વતીમાં જ જીવવું જોઈએ અને તે અત્યારે જ જીવવાનું છે- આ ‘શાશ્વતી અધુના' હવે પછી આવશે એવું માનવાનું નથી; એ અત્યારે છે જ. દરેક ભાણે જાગરણથી જીવવાનું છે. એણે કહ્યું છે. હું જ માર્ગ છું, હું જ સત્ય છું. હું જ પુનર્જન્મ અને હું જે જીવન છું. આપણે આપણી જ જાતમાં મૃત્યુ પામતાં શીખવું જોઈએ જેથી પેલી શાશ્વતીમાં) (Eternal) પુનર્જન્મ (Resurrection) પામી શકીએ- આ પુનર્જન્મ જ તે પ્રભુના રાજયમાં પ્રવેશ કાર છે. ઈસુ નિકાડેમસ (Nicodemus) ને નિમંત્રણ આપતાં કહે છે: Except a man be born again, he cannot see the kingdom of God. છેલ્લે ઈસુએ જે પૂર્ણ પ્રેમ પર- જીવનના અમૃત પર ભાર આપતાં પેલી સેમેરીઆની ક વા કાંઠે ઊભેલી સ્ત્રીને કહાં હતું તે ટાંકું છું. જે પાણી હું આપું એ જે પીશે તે કદી તૃષા વિહવળ થશે નહીં:
જૈન યુવક સંઘના સુવર્ણ મહોત્સવ પ્રસંગે સત્યના-પ્રેમના આ જાગરણની બ્રાહ્મી અવસ્થા ભણી આપણી યાત્રા હો એવી અભીપ્સા
–યશવંત ત્રિવેદી ઉદ્દઘાટન માટે ઉદ્ઘાટન સમારંભ રોજ રોજ આપણી બેભાન ચેતનાની સામે ઉજવાય છે, પરંતુ તેના પ્રતિ આપણે જાગ્રત નથી.
નાના નાના ભુલ્લક ઉદ્દઘાટન સમારંભમાં આપણે સારા વસ્ત્રો અને અલંકાર ધારણ કરીને સજીધજીને જઈએ છીએ, એ સમારંભને માણીએ છીએ અને ઘેર આવીને બધું ભૂલી જઈએ છીએ. તેમાં યાદ રાખવા જેવું હોય પણ શું?
આખા વિશ્વ સમક્ષ રોજ રોજ દિવસનું ઉદ્ઘાટન થાય છે. દિવસ ઊગે ત્યાર પહેલા પ્રભાતની શોભા અને તેની રંગબેરંગી સુંદર રંગોળીઓ આકાશમાં પુરાઈ જાય છે. ઉદ્ઘાટન પહેલાની આવી મહાન પાયા પર તૈયારી થાય છે. ફુલ ખીલે છે અને પોતાની સુગંધ વાતાવરણમાં વિખેરી મૂકે છે, પંખીઓ ગાન પ્રારંભે છે. અને ઉડાઉડ કરી મૂકે છે. ઝાડ પાન બધા ખુશખુશાલ નજરે પડે છે. આનું વાતાવરણ આલ્હાદક બની જાય છે અને તેમાં સૌ મહાલતા જણાય છે. પરંતુ બેભાન છે માત્ર મનુષ્ય. તેની આનંદહીન બધિર ચેતના સામે આ ઉજવણું થાય છે, પરંતુ તે બેખબર છે, તેને સંસ્પર્શ તે માણી શકતા નથી.
રોજ રોજે જે વાત બનતી હોય અને બિનપ્રયત્ન ઉપલબ્ધ હોય તેની આપણાં મનથી કશી કીંમત હોતી નથી. પરંતુ પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા તો આપણને એનાં હજાર હાથેએ બધી જ સગવડ સુવિધાઓ, સુંદરતા અને આનંદ કિલ્લોલમાં મહાલવાની તક આપતે જ રહે છે. આપણે જે ન મહાલી શકીએ તે તેમાં એ શું કરે? પેલા ક્ષુલ્લક સમારંભ તે મર્યાદિત છે અને કોઈક દિવસે હોય છે. મહા ભવ્ય સમારંભ દિવસનું ઉદ્ઘાટન તે રોજ રોજ સંપન્ન થાય છે અને તેમાં આપણે સૌ સદા નિમંત્રિત છીએ.
આવે જ ભવ્ય ઉદઘાટન સમારંભ આપણે ભીતરમાં પણ ઉજવવાનું છે. એ ઉદ્ઘાટન છે આપણી સ્વયં ચેતનાનું. સભાપનણે બરાબર સમજીને આપણે આ ઉદ્દઘાટનનું આયોજન કરવાનું છે. આવા ઉદ્દઘાટનનું આપણે સ્વાગત કરીએ અને તેને પૂર્ણ પ્રસન્નતાપૂર્વક માણીએ. સ્વયં ચેતના તે આ માટે સદા તૈયાર જ બેલી છે, માત્ર તે પ્રતિ આપણે જાગવાનું છે. આ ઉદ્દઘાટન આપણે જાતે જ કરવું પડશે. પ્રત્યેક જીવ આવા ઉદ્ઘાટનને અધિકારી છે. ત્યાં કોઈ નેતા કે મિનિસ્ટરની જરૂર નથી. સ્વયં પોતે જ ઉદ્દઘાટકે છે. પરમાત્મા પાસે કોઈ પક્ષપાત નથી. ભાવના, દઢ સંકલ્પ અને પુરુષાર્થથી સિદ્ધિ હાંસલ થવી શકાય છે. – પૂણિમા પકવાસા
