________________
૩૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ - વિશેષાંક
કારક અવધારણ કરતા રહ્યા. તેમનું મન ધ્વનિની સૂક્ષ્મતામાં અવહિત થઈ ગયું. સેાએ પવાલાંના ધ્વનિ તેમણે ગ્રહણ કરી લીધા. પરીક્ષાનો સમય આવ્યો. સભામાંથી એક વ્યકિતએ એક પવાલું વગાડી અને તે પવાલાંની સંખ્યા પૂછી. અવધાન કા૨ે કહી દીધું મેં આ ધ્વનિ . અમુક નંબરના પવાલાંની છે. આ પ્રમાણે ઘણાંએ પૂછ્યું. અવધાનકાર સંપૂર્ણ સફળ થયા.
એક સાથે અનેક વિષયાને ગ્રહણ કરવા અને તેને યથાવત બતાવવા બહુવિધગ્રાહીનું ઉદાહરણ છે. અવધાનની આ કુશળતાથી એક સાથે અનેક વસ્તુઓને પકડવાની ક્ષમતા આવે છે.
અવધાનની શકિતને જાદુ કે ચમત્કાર ન માનશે. દરેક વ્યક્તિમાં એ બધી શક્તિઓ છે. અંતર માત્ર આટલું જ છેકે કેટલીક વ્યકિતઆએ એ ગોપિત શકિતઓના અભ્યાસ કર્યો, મનને પટુ બનાવી તેને વિકસિત કર્યું, જ્યારે બીજાઓએ તેવા પ્રયત્ન નથી કર્યો, તેમનું મન વિકસિત નથી થયું. અંતર છે અભ્યાસ અને પ્રયત્નનું. આપણે પણ પ્રયત્ન કરીએ તો એ પટુતા આપણે પણ પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ.
ત્રીજું ક્રમ-ગુગલ છે: ક્ષિપ્રગ્રાહી અને ચિરગ્રાહી.
મનને અભ્યાસ કરાવવામાં આવે છે કે તે બાહ્ય પદાર્થને તત્કાળ ગ્રહણ કરે. મતલબ કે એક નજર કરી અને બધું જ ગ્રહણ કરી લીધું. રૂમને એક ક્ષણમાં જોઈ. આંખો બંધ કરી. અને તે બધું જ કહી દેશે કે ભીંત સફેદ રંગની છે. સામે કાળા રંગનું બોર્ડ છે. આટલા દરવાજા છે. ટેબલ પર આ-આ ચીજો મૂકેલી છે. બધી જ વિગતાનું વર્ણન કરશે. આ છે ક્ષિપ્ર ગ્રહણ-તત્કાળ ગ્રહણ કરવું. એક જ નજરમાં બધું જ પકડી લેવું.
બીજો ક્રમ છે ચિરગ્રાહી. આ એ ક્ષમતા છે કે જે તત્કાળ પકડી નથી શકાતી પરંતુ ધીમે ધીમે લાંબા સમયે પકડે છે.
ચોથું ક્રમ-યુગલ છે: અનિ: સ્મૃતગ્રાહી-નિ:સૂતગ્રાહી, અનિ : સુતગ્રાહી એક વિચિત્ર ક્ષમતા છે. તેને એક દષ્ટાંતથી સમજીએ:
આ
એક મહાન ચિત્રકાર રાજાની સભામાં આવ્યો. અનાયાસ તેણે રાણીના પગના અંગૂઠો જોઈ લીધા. પ્રાચીન સમયમાં રાણીએ ‘અસૂર્યપશ્યા' હતી. ચિત્રકારે એ પગના અંગૂઠા પરથી રાણીનું આદમકદ ચિત્ર તૈયાર કરીને રાજાને આપ્યું.
રાજાએ એ ચિત્ર જોઈને આશ્ચર્ય સ્તબ્ધ બની ગયા! ચિત્રમાં તેણે જોયું કે રાણીના શરીરનાં જે જે ભાગ પર તલ, મસા વગેરે હતા તે જ પ્રમાણે ચિત્રમાં પણ તે બતાવાયા હતા. રાણીનું નખશિખ સ્પષ્ટ ચિત્ર જોઈને રાજાને શંકા થઈ, જરૂર આ ચિત્રકારને રાણી સાથે ખાનગી સંબંધ છે, નહિ તે રાણીનાં કપડાં નીચે ઢંકાયેલ ગુપ્ત તલ અને મસાની તેને કર્યાંથી ખબર પડે. અને તેણે રાણી અને ચિત્રકારને દેહાંત દંડની સજા ફરમાવી,
મંત્રીએ વિચાર્યું : દેશના સૌથી મોટો ચિત્રકાર હમણાં માર્યા જશે. આવા ચિત્રકાર દેશ અને રાષ્ટ્રને ભાગ્યથી જ મળે છે. નાહક તે માર્યો જશે. ઘણા મેાટો અનર્થ થઈ જશે. રાજાને તેણે કહ્યું: ‘મહારાજા આપ શું કરીરહ્યા છે? આવા મહાન ચિત્રકારની હત્યા? તેને મૃત્યુદંડ?”
રાજાએ કહ્યું: તમને ખબર નથી. એ દુષ્ટ અને દુશ્ચરિત્ર છે અને પેાતાના મનની શંકા જણાવી. વી. મંત્રીએ કહ્યું: મહારાજ આ ચિત્રકાર પાસે અદભૂત શકિત છે. શરીરનું કોઈપણ ‘અવયવ’ જોઈને તે વ્યકિતનું પૂરેપૂરું તેવું ને તેનું જ ચિત્ર બનાવી શકે છે. રાજાએ તેની પરીક્ષા લીધી. ચિત્રકાર સફળ થયો અને મૃત્યુદંડમાંથી મુકિત આપી તેને પુરસ્કૃત કર્યો.
તો આ છે અનિ:સૃતગ્રાહી. થોડી અમસ્તી વસ્તુના આધારે સમગ્ર ચીજનું વિશ્લેષણ કરી દેવું.
અવધાનના આ બધા પ્રયોગથી સમજાય છે કે મનની ક્ષમતાના અભ્યાસથી - સાધનાથી વિકાસ કરી શકાય છે, તેને પટુ બનાવી શકાય છે. આ બધું અવધાનનું વિવરણ છે, ધ્યાનનું નહિ. આથી આપણે સૌ પ્રથમ અવધાનના અભ્યાસ કરીએ. મનને ક્યાં અને કેવી રીતે નિયાજીત કરવું છે તે બરાબર સમજી લઈએ જેથી આપણી ચેતનામાં ધ્યાન કરવાની યોગ્યતા અને ક્ષમતા પેદા થઈ શકે. અવધાન બાદ સંકેન્દ્રણ, મનની ધારણાની વાત સમજીએ. આ બંને વાતા બરાબર સમજાશે ત્યારે ત્રીજા ચરણમાં ધ્યાન કરવાની ક્ષમતા આપણી ચેતનામાં જાગ્રત થશે.
હિન્દીમાં પ્રવકતા : મુનિશ્રી નથમલજી સંકલન: ગુણવંત એ. શાહ
તા. ૧-૧૧-૭૮
ૐ વિચાર—પ્રક્રિયા
જેટલી આસાની અને સરળતાથી આપણે સડેલી વસ્તુ ફેંકી દઈ શકીએ છીએ તેટલી જ સરળતાથી અન્યના વિચારો ગ્રહણ કરી લઈએ છીએ.
આવા ઉછીના લીધેલા વિચારોથી એક દેખીતા ફાયદા થાય છે. આપણે ચિંતન અને મંથનમાંથી બચી જઈએ છીએ. ઉછીના વિચારો, ઉછીની વ્યાખ્યાઓ અને પરપરાગત ચાલ્યા આવતાં સિદ્ધાંતા આપણે નિ:સંકોચ સ્વીકારી લઈએ છીએ અને મગજ કસવાની મહેનતમાંથી છટકી જઈએ છીએ. સૃષ્ટિનાં બધાં દારિદ્રય કરતાં વિચારોનું દારિદ્રય સૌથી વધારે નુકસાનકારક હાય છે. મનની પ્રચ્છન્ન તથા અપ્રચ્છન્ન બેઉ શકિતઓની આ ઘાર હાંસી છે. માનવીય ગૌરવના હ્રાસ છે. તરંગાની જેમ તરહ તરહનાં વિચારવમળા ચિત્તમાં લહેરાઈ વિલીન થઈ જતાં હોય છે. આપણે એને પકડી શકતા નથી. એ પકડાતાં નથી. પકડવાનું સામર્થ્ય હોવા છતાં પણ વિચારણા કરી મૂકે એવી ઘટનાઓ પણ આપણે મૂઢની જેમ સહી લઈએ છીએ. વિચારોનું માળખું આપણે બાંધી શકતા નથી. શિસ્તબદ્ધ, તર્કબદ્ધ અને નિયમબદ્ધ વિચારવાની પ્રક્રિયાને આપણને અભ્યાસ નથી. એવા અભ્યાસ માટે આપણે કોઈ સનિષ્ઠ પ્રયાસ પણ કરતા. નથી. લાગણી, ભાવના, મ, તર્ક બધાના અંગત અને અસંબદ્ધ રીતે સેળભેળ કરી નાખીએ છીએ, મનમાં ધૂંધળું વાતાવરણ જામેલું હાય છે. મનનું સાપણુ (Clarity of Mind) ની હોતું. કોઈ પણ વસ્તુ પર મન દઈને વિચારવાની આપણને ફરસદ નથી. જિજ્ઞાસા નથી. કોઈ પણ ક્રિયા પાછળ કાર્ય-કારણની કઈ ખાજ નથી. (Application of Mind) વિવેકબુદ્ધિની કસોટીએ કહ્યું પારખવાની વૃત્તિ નથી.
દરેક વૃત્તિ, વિચાર, ભાવ, પ્રતિભાવ, પડઘા, આપણા મન પર સૂક્ષ્મ છાપ મૂકી જાય છે. નિર્દોષ અને નજીવી દેખાતી વૃત્તિઓ ચિત્તમાં ઘૂમરાયા કરે છે. આપણે એને નગણ્ય સમજી લક્ષમાં લેતાં નથી, જે જતે દહાડે એવી ચિનગારી સાબિત થાય છે, જેમાંથી ભડકો થઈ ઊઠે.
આપણે ઘણી વખત કુત્સિત અને હીનમાં હીન વિચારો કરીએ છીએ, પરં તુ આપણાં મનમાં જ હાય છે. બીજા કોઈને એની ખબર પણ પડતી નથી. એટલે આપણે આપણી જાતને સલા મત માનીએ છીએ. નૈતિક ગણાવી શકીએ છીએ. સદ્દગુણીમાં ખપી જઈએ છીએ. આપણે આપણા છૂપામાં છૂપા વિચારો નિયમિત તપાસતાં રહેવું જોઈએ. એમને સ્વચ્છ અને પવિત્ર રાખવાં જોઈએ. કારણ કે તેઓમાં અદ્ભુત સામર્થ્ય રહેલું છે. દરેક પળે આપણે આપણાં વિચારો વડે જ તન તથા મનને લાભ અથવા નુકસાન કરીએ છીએ.
વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગાથી એક ચમત્કારિક લાગે અવી વાત સાબિત થઈ છે. આપણાં લોહીમાં લાલ કણા ઉપરાંત સફેદ કણા હોય છે. (White Blood Cells) આ સફેદ કણા થકી રોગાની સામે, ટકવાની, એના સામના કરવાની શકિત આપણા શરીરને મળે છે. સફેદ રકતકણોની સંખ્યા પણ આ પ્રતિરોધ શકિત પર અવલંબે છે. વેર, દ્વેષ, ઈર્ષ્યા, બદલા લેવાની ભાવના, વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓમાં રાચવાથી અને એવાં જ વિચારો સેવવાથી સફેદ કણામાં ગણનાપાત્ર ઘટાડો થઈ જાય છે અને રોગાના સામનાની પ્રતિકાર શકિત નબળી પડી જાય છે. એથી વિપરીત જો આપણે શુભ વિચારો સેવીએ, સૌનું ઈષ્ટ અને શ્રેય ઈચ્છીએ, સદ્ભાવના કેળવીએ, અનુકંપા વિકસાવીએ, વિચારોમાં પવિત્રતા જાળવીએ. તા માનસિક રીતે, તે સ્વસ્થ રહીએ જ છીએ. પણ લાહીમાં સફેદ રકતકણામાં ત્રીસથી ચાલીસ ટકાના વધારો થાય છે અને રોગાનાં હુમલા પ્રત્યેની પ્રતિકાર શકિતમાં વધારો થાય છે. અને શારીરિક રીતે પણ સ્વસ્થ રહી શકીએ છીએ. આ ઘટના વૈજ્ઞાનિક પ્રયાગાથી પુરવાર થયેલી. છે. મનનો શરીર પર ચમત્કારિક પ્રભાવ હાય છે. (Mind works Miracles over Body) એ દાકતરી વિશાનમાં પણ સર્વમાન્ય સ્વીકાર્ય સિદ્ધાંત છે. જેનાં સંખ્યાબંધ દષ્ટાંતો નોંધાયેલા છે અને માનસિક કારણોથી ઉદ્શાવતા શારીરિક દર્દીને Pyschosomatic નામ આપવામાં આવ્યું છે. અલ્સરો, અસ્થમાં મેટામેટા . ભાગનાં ચામડીનાં દર્દો વગેરે માનસિક નીપજ છે.
સ્વસ્થ અને નિરોગી રહેવા માટે પણ વિચારપરીક્ષણ આવશ્યક બની રહે છે. પરંતુ તે પહેલાં વિચારવાની આદત પાડવી જોઈએ. વિચારમૂઢતામાંથી બહાર આવવું જોઈએ.
