________________
તા. ૧-૧૧-’૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ ાંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
વાલ્મીકિ રામાયણના ત્રણ પ્રસંગેા
[૧]
રાજા દશરથે મુનિ વસિષ્ઠને પૂછીને પોતાના જ્યેષ્ઠ પુત્ર રામચંદ્રના રાજ્યાભિષેકની જાહેરાત દરબારીઓને કરી ન કરી ત્યાં તે વાયુવેગે આ સમાચાર આખા નગરમાં પહોંચી ગયા. રામ રાજા બને તેનો આનંદ કાને ન હાય? પણ એક વ્યકિત એવી હતી જેને આ સમાચારથી આનંદ ન થયું. આ વ્યકિત તે રાજા દશરથની વહાલી રાંણી કૈકેયીની દાસી મંથરા .
રાજા દશરથ સભાના કામકાજમાંથી પરવારી સીધા રાણી કૈંકયીના આવારો આવ્યા. રામના રાજ્યાભિષેકના સમાચાર સૌથી પહેલાં પોતાના મુખે કૈકેયીને કહેવા તેઓ આતુર હતા, પણ તેઓ કૈકેયીના આવાસે આવી પહોંચે તે પહેલાં તે મંથરાએ રાણીના કાન ભંભેરી દીધા હતા. રામના રાજ્યાભિષેકના સમાચાર સાંભળીને કૈકયીએ આનંદ પ્રગટ કર્યો અને ખુશાલીમાં મંથરાને કીંમતી ભેટસોગાદો આપી. પણ મંથરાથી આ સહન ન થયું. એણે કૈકેયીને કહ્યું કે, જો રામ, કૌશલ્યાના પુત્ર રામ રાજા થશે તે રાજમાતા કૌશલ્યા બનશે અને કૈકેયીનાં માન-આદર ઓછાં થશે.
રાજા દશરથને કૈકેયી ખૂબ વહાલી હતી એટલે તે રાજા પાસેથી ધાર્યુ કામ કરાવી શકશે એ શક્યતા પણ મંથરાની નજર બહાર નહિ હાય, એટલે કૈકેયીને રાજા દશરથે પૂર્વે આપેલાં બે વચને આ ઘડીએ માગી લેવાનું મંથરાએ સૂચવ્યું. આ બે વચનો તે આ; રામને બદલે ભરતની રાજ્યાભિષેક થાય અને રામ ચૌદ વર્ષ વનવાસ ભાગવે. રામને ચૌદ વર્ષ વનમાં કાઢવા પાછળ મંથરાની ગણતરી એવી હશે કે, ભરત નિષ્ક ટક રાજ્ય ભાગવે અને રામના પાછા આવતાં સુધીમાં તેા એણે પેાતાનો પગદંડો બરાબર જમાવી લીધા હશે.
મંથરાના કહેવાથી કૈકયીના રાજમાતા બનવાના મેહ પાષાયા. ઉગ્ર બન્યો ને અયોધ્યા પર કાળરાત્રિ ઊતરી. દશરથે વચનભંગ ન કર્યા. રામ લક્ષ્મણ - સીતા વનમાંસીધાવ્યાં. પુત્રવિયોગથી રાજા દશરથે પ્રાણ છેાડયા. મોસાળથી પાછા આવેલા ભરતે રાજ્ય ન સ્વીકાર્યું. કૈકેયીને કઠોર વચનો કહ્યાં અને રામની પાદુકા લઈ એ નંદિગ્રામમાં રહ્યા, એમણે ય વનવાસ વેઠયા - બીજી રીતે. આ આખીય ઘટનામાં પ્રશ્ન એ છે કે મંથરાને આવું કરવાનું કેમ સૂઝયું? કેટલીક વ્યકિતએ સ્વભાવે જ એવી હોય છે જેં હવનમાં હાડકું નાખે જ. કશું સીધુંસૂતરું પાર ઊતરતું હોય તે એમને ચેન ન પડે. પણ મંથરાના આ વર્તન પાછળ માત્ર એના સ્વભાવ જ જવાબદાર નહોતા,એના વ્યકિતગત સ્વાર્થ પણ જવાબદાર હતે. રાજા દશરથની પ્રિયતમા રાણી કૈકેયીની તે મુખ્ય દાસી હતી. ભરત જો રાજા બને તેા પોતે રાજમાતાની મુખ્ય દાસી બને અને જો એમ થાય તે એના દોરદમામ અન્ય નોકર વર્ગ પર વધે. મંથરાના આ સ્વાર્થે કૈકેયીના પણ વ્યકિતગત સ્વાર્થને ઉશ્કેરી મૂકયો અને એણે ન માગવાનું માગ્યું.
ન માગવાનું એટલા માટે કે રઘુકુળની એ પરિપાટી હતી કે જ્યેષ્ઠ પુત્ર જ રાજ્યાભિષેકના અધિકારી ગણાય. એ પરિપાટી સ્વાર્થમાં અંધ થયેલી કૈકેયીએ તેાડી. કૈકેયીની મુખ્ય સ્કૂલ એ હતી કે, એણે દાસી મંથરાનું કહ્યું માન્યું. સમસ્ત પ્રજાજીવન પર જેની અસરો પડવાની હોય એવા રાજકીય નિર્ણયો મુનિ વસિષ્ઠ જેવાને પૂછીને લેવાતા, મંથરાને પૂછીને નહીં, એક દાસી જોઈ જોઈને કેટલે દૂર જોઈ શકે? એણે જોયા માત્ર પેાતાના સ્વાર્થ અને તે પાષવા ઉશ્કેર્યો કંકયીના સ્વાર્થ.
કૈકેયીને પોતાની ભૂલ પાછળથી સમજાઈ પણ ત્યારે તે જે થવાનું હતું તે બધું થઈ ગયું હતું. માત્ર સ્વાર્થથી પ્રેરાઈને એણે નિર્ણય કર્યા તા પોતાના પતિને એણે ગુમાવ્યા, પેાતાના પુત્ર ભરતનાં કઠોર વચને સાંમળવાં પડયાં અને રાજમાતા થવા નીકળેલી કૈકેયી કદી પ્રજાના હ્રદયસિંહાસને બેસી ન શકી. વ્યકિત પોતાના નિર્ણય સમય જતાં બદલી શકે છે, પણ એકવાર જે ઈતિહાસ ઘડાયો તે પછીથી બદલી શકાતો નથી.
સમસ્ત પ્રજાજીન પર અસર કરનાર નિર્ણયો વસિષ્ઠ જેવા દીર્ઘદષ્ટિવાળા મનીષીઓને પૂછીને જ લેવાય, બે બદામની મંથરાએના કહેવાથી ન લેવાય એ મહાસત્યુ આ પ્રસંગ દ્વારા વાલ્મીકિએ વહેતું કર્યું છે.
[૨]
ગુરુ વિશ્વામિત્ર, રામ અને લક્ષ્મણ મિથિલા જવા નીકળ્યા ત્યાં એમણે એક ઊડી ગયેલા આશ્રમ જોયો. ભૂમિ જ કહી આપતી
હતી કે ત્યાં વર્ષો પહેલાં એક ભવ્ય સુંદર ઋષિ-શ્રામ હશે. હા, આ મહર્ષિ ગૌતમનો આશ્રમ હતો અને પર્ણકુટિથી થોડે છેટે વૃક્ષોવેલીઓની વચ્ચે કઠોર તપ તપતાં અહલ્યા સિવાય ત્યાં કોઈ નહોતું.
અહલ્યા ઉગ્ર તપશ્ચર્યામાં શલ્યા સરખાં બની રહ્યાં હતાં. વાલ્મિકીએ અહલ્યાને શલ્યા નથી બનાવ્યાં. વાલ્મિકી-રામાયણમાં રામની ચરણરજ અડતાં શલ્યામાંથી અહલ્યા નથી થતાં; ઊલટું, અહલ્યાને જોઈ રામ તેમના પગમાં પડે છે. વાલ્મિકી-રામાયણમાં આવતાં કેટલાંક હૃદયસ્પર્શી દ્રશ્યોમાંનું આ એક દૃશ્ય છે.
અહલ્યા તે પતિતા હતાં અને રામ તેમના પગે પડે? શલ્યાને
રામચંદ્રની ચરણરજ અડતાં અહલ્યા થયાં એવા ફેરફાર કરી લેનાર લોકકલ્પનાને આ પ્રશ્ન મૂંઝવી ગયો હશે. રામની દષ્ટિ નરવી છે. માનવી માત્ર ભૂલને પાત્ર છે, એના એમાં સ્વીકાર છે. ભૂલ કર્યા પછી જે માનવી પસ્તાવા ન કરે તે માનવી કદાચ ક્ષમાનો-આદરના અધિકારી નથી. પણ જે એકવાર ભૂલ થઈ ગયા પછી પશ્ચાતાપ કરીને ફરીથી એવી ભૂલ ન કરવા કટિબદ્ધ બને છે તે માનવી ક્ષમાના અને આદરના અધિકારી છે. અહલ્યાએ ભૂલ કરી હતી. ઈન્દ્રનો વૈભવ અને એનું રૂપ જોઈ એ આકર્ષાયાં હતાં.
ઋષિ ગૈતમ અને અહલ્યા વચ્ચે આમ જોઈએ તો ઘણ મોટું અંતર હતું. ઉંમરનું જ નહિ, વિચારો, આદર્શો અને જીવનદષ્ટિનું. પત્ની અહલ્યાને સાધના તપમાં પોતાની સાથે રાખવાનું જાણે કે ગાતમ ભૂલી જ ગયા હતા. પત્નીની શકિતઓને વિકસાવી એને પોતાની સાથે ચલાવવાના, એને સાચા અર્થમાં સહધર્મચારિણી બનાવવાનો ગૃહસ્થ ધર્મ ઋષિ ગૌતમ જાણે કે પોતાની તપશ્ચર્યા આડે વિસરી ગયા હતા. સ્થૂલમાંથી સૂક્ષ્મ તરફ જવાની દષ્ટિ પણ જે અહલ્યાની થઈ હોત તો ઈન્દ્ર એને પ્રલાભનમાં પાડી શકત નહીં.
જેને પતિ તરછોડે તેને સમાજ તરછેડે એમ આપણામાં કહેવત છે. અહલ્યાને છેડીને ગીતમ ગયા ત્યારે અહલ્યાના જીવનમાં નરી એક્લતા હતી. પણ રામ તેમને આંતર વૈભવ ઓળખે છે. એ અહલ્યાને તરછોડતા નથી. ભૂલ કરવી એ પાપ નથી. જાણી જોઈને ભૂલ કરવી એ ગુના કહેવાય, પાપ કહેવાય. પશ્ચાત્તાપથી માનવી સુધરી શકે છે અને એ સૌના આદરનું પાત્ર બની શકે છે. એ જીવન સત્ય રામના અહલ્યાના ચરણસ્પર્શના આચરણમાં આકારિત થયું છે.
૧
[3]
પંચવટીમાં રામ-સીતા- લક્ષ્મણ જંગલમાં મંગલ કરીને દિવસે પસાર કરે છે. તપેાધન ઋષિમુનિઓની યજ્ઞયાગની ક્રિયાઓ હવે નિર્વિઘ્ન બની છે. ખર-દૂષણ જેવા ભયંકર રાક્ષસેા અને એમની રારાસેનાના રામચંદ્ર નાશ કર્યો છે. શૂર્પણખા આ સંહાર જોઈને, ડરીને, છળીને ભાગી ગઈ છે. જનસ્થાનમાં આમ દેખીતી શાંતિ છે. દેખીતી શાંતિ એટલા માટે કે લક્ષ્મણના મનમાં શંકા છે કે શાંતિ કદાચ વધારે ભયંકર ઘટનાને પેાતાનામાં છુપાવી રહી હોય અને એમની શંકા સાચી પડે છે.
એક સવા૨ે પંચવટીમાં સીતાએ એક અતિ સુંદર, અસાધારણ, મૃગ જોયા. જેવા મૃગ સુંદર એવું જ એનું નર્તન સુંદર, ઘડીમાં નજીક આવે ને ઘડીમાં છલાંગ મારતા દૂર જાય. સાનેરી એના રંગ; કાળી ચળકતી શીંગડીઓ, સીતાનું મન લાભાયું. રામચંદ્રને એમણે કહ્યું કે આ મૃગને જીવતો પકડી લાવી; જો જીવતો ન જ પકડાય તે! મારીને પણ લાવો. મૃગ જો જીવતા હાથમાં આવશે તો એને હું પાળીશ; અને એક વર્ષ પછી આપણે અયોધ્યા જઈશું ત્યારે એને સાથે રાખીશું. રાજા થયેલા રામચંદ્ર રાજ્ય કારભારમાં ગુંથાશે, ત્યારે આ મૃગ સાથે રમત રમતાં હું સમય પસાર કરીશ. જો જીવતે હાથમાં નહિ આવે તો એના મૃગચર્મ પર બેસીશ અને આ વનવાસના દિવસને યાદ કરીશ.
સીતાની ઈચ્છાને રામ પૂરી ન કરે એવું બને ખરું? રામ ધનુષબાણ લઈને મૃગની પાછળ જાય છે ત્યારે લક્ષ્મણ ચેતવે છે કે આવા અસાધારણ સુંદર મૃગ આપણે કદી જોયા નથી; આ કદાચ કોઈ રાક્ષસની માયા પણ હોય. મારીચ જ કાં તો મૃગનું રૂપ લઈને આવ્યો હશે ને આપણને છળશે. લક્ષ્મણની સમયસરની ચેતવણી હોવા છતાં સીતા ન માન્યાં. એમના ચિત્ત પર મેાહ છવાઈ ગયો હતા. લક્ષ્મણની વાતે રામને વિચારતા તો કર્યા, પણ સીતાનો આગ્રહ તે ઉથાપી શકે તેમ નહોતા. લક્ષ્મણને સીતાની સંભાળ રાખવાનું કહીને
