________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ યંતી મહોત્સવ – વિશેષાંક
.
આમાં એક રસ્તો છે: કાગળ અને પેન્સિલ લઈ જે વિચારો ઊઠે તો તે કાગળ પર ઉતારતાં જાવ. ગુણ, દોષ તાર્કિક પ્રક્રિયા, અનુમાન, નિષ્કર્ષ, નિર્ણય વગેરે ક્રમબદ્ધ કાગળ પર મૂકતા, જાવ. ધીરે ધીરે વિચારે સુગઠિત થતા જશે. વિચારધારામાં નિયમબદ્ધતા આવતી જશે. સાફપણું અને પારદર્શકતા આવતી જશે. કોઈ પણ વિષય, સિદ્ધાંત કે ઘટના લઈ બને તેટલી છણાવટ કરી લખતા જાવ. બને તેટલું નરીક્ષણ (Observation ) કરો. આંખ અને કાન ખુલ્લાં રાખો. લખવાને મહાવરો પાડવાથી અભિવ્યકિત (Expressiveness) સુધરશે. ઉચિત શબ્દોને ઉપયોગ થતે જશે. વિચારો વધુ સચેટ, અસરકારક અને અર્થપૂર્ણ બનતાં જશે. ક્રમે ક્રમે એમાં પ્રગલ્લભતા, પરિપકવતા અને સંતુલન આવતું જશે. આ તાલીમ આપણા ચિત્તને સુવ્યવસ્થિત અને સુનિયંત્રિત કરી શકશે. વિચારધારાને લયબદ્ધ કરી શકશે. વિશ્લેષણ કરવાની ક્ષમતા વધશે. નવું વિચારવાનાં નવાં આયામ ખુલ્લાં થશે. દષ્ટિ (Outlook) બદલાશે. મન શિસ્તબદ્ધ થશે અને વિચારો, અશાંકિત વિવેકબુદ્ધિ ખીલશે અને ઉત્તરોત્તર પૃથક્કરણ, સમીકરણ અને કેન્દ્રીકરણની ક્ષમતા વધતી જશે. આ એક એવી અભિનવ પ્રક્રિયા છે કે જે માનવીનાં મનનાં ગાધ શકિતસ્રોતની ધોધધારાને સંયમબત વહેવડાવી શકે અને એમાંથી વીજળીની જેમ ઊર્જા પેદા થઈ શકે. - આપણે એકાંતમાં આપણી પોતાની સાથે જે વાર્તાલાપ કરીએ છીએ, જે ચિતવીએ છીએ, તેથી જ આપણું જીવન ઘડાય છે અને આવિષ્કાર પામે છે. પરંતુ આપણે નિરર્થક વિચારવિલાસમાં જ સમય વેડફી નાખીએ છીએ. આપણે પોતે શું છીએ, તેને અણસાર પણ આપણને મળતો નથી. વર્ષોનાં વર્ષો આપણે જાત સાથે કરશે પરિચય કેળવ્યા વગર અજાણ રીતે જીવી જઈએ. સમાપ્ત થઈ જઈએ, એના જેવી શૂન્યતા, કરુણતા બીજી શી હોઈ શકે ?
જીવન જ એક રહસ્યમય ધટના છે. (Life is not a straight line, but a curved line,) જીવન જટિલ છે. એ કંઈ ભૂમિતિની સીધી લીટી નથી કે જેના પર પરપેન્ડીક્યુલરની સીધી લીટી દેરી સરખા અંશના કાટખૂણા બનાવી શકાય. જીવનની ગતિ પણ એક સરખી નથી. તેમ જ પ્રશ્નો પણ એક્સરખા બધો સમય નથી રહેતાં. કયા માણસના જીવનમાં કયે વખતે કયા પ્રશ્નો ઊભા થશે, તેની ત્રિરાશી કોઈ માંડી શક્યું નથી અને એવું ગણિત કામમાં આવતું નથી. એવા દાખલા ગણનારાઓને કદી સાચો જવાબ સાંપડયો નથી. જીવન જીવવાની કોઈ સનાતન ફેર્મ્યુલા કે કોષ્ટક હજી શોધાયું નથી. જીવનના મુલ્યમાં શ્રા દ્વા, નાગરિકતા જાગર કતા, વિવેક પૂર્ણ ક્ષમતા, વિચારોની સ્વતંત્રતા અને પરિપક્વતા વગેરે જીવનનાં દરેક તબકકે ફૂટી નીકળકતાં પ્રશ્નોનું સમાધાનપૂર્વક ઉકેલ મેળવવામાં સહાયભૂત થાય છે. માનવજીવન એક વિકાસની પ્રક્રિયા છે. અહીં વિરામ નથી. માનવીને વિકાસ, એ માનસનો વિકાસ, વિચારોનું પોષણ અને સુષુપ્ત શકિતઓના ઉત્થાનની પ્રક્રિયા છે. સામનાં હિતિજ વિસ્તારવાના ઉપાય છે, વિચારોનું નિયંત્રણ શિસ્ત, દઢતા અને મુકિત.
– નેમચંદ ગાલા
પુનર્લગ્ન કરી શકે છે, પરંતુ વિધવા થયેલી બહેન પુનર્લગ્ન કરે તે આ યુગમાં પણ સમાજને માન્ય નથી.
લગ્ન એટલે શું અને સંસાર એટલે શું એનાથી સાવ અજાણ એવી કમળી વયની બાળા લગ્ન બાદ તરત જ વિધવા બને છે, એમ છતાં તેણે વૈધવ્ય પાળવું જોઈએ - આવા ક્રૂર વિચારને આજે પણ આપણે સમાજ તિલાંજલી આપવા તૈયાર નથી થતું. જ્યાં લાખ ભારતવાસીઓ હજુ એક જ ટંક ભોજન લઈ શકે છે એટલી ગરીબી આપણે ત્યાં છે આમ છતાં મંદિરમાં લાખ અને કરોડોના પડેલા ભંડોળામાંથી આવા અસહાય માનવીઓ માટે સુવિધાઓ ઊભી કરવાનો વિચાર પણ નથી કરવામાં આવતા અને આજના
આ રોકેટ યુગમાં પણ આપણે જેને - દેવદ્રવ્યમાં લાખ રૂપિયાનું દાન કરીએ છીએ અને તેના ભંડોળમાં કરોડો રૂપિયા જમાં પડ્યા હોવા છતાં, અસહા યાતના વેઠી રહેલા શ્રાવકો માટે તેમાંથી એક પૈસો પણ ન વાપરી શકાય એવી જની માન્યતામાંથી એક તસુભાર પણ વૈચારિક રીતે ખસવા આપણે માગતા નથી. જો આ બધું આમ જ ચાલશે અને તેમાં આપણે ઝડપી સુધારો નહિ કરીએ તે તેનાં માઠાં પરિણામ ભોગવવા તૈયાર રહેવું પડશે. એવું ક્ષિતિજ પર લખાયેલું વંચાય છે.
આપણે બે ટંક ઘેર જમવા સિવ ય બહારનું કઈ દિવસ ખાતા નહોતા. ઊંચ વર્ણના લોકો, નીચ વર્ણને સ્પર્શ થયેલ રધેલું અનાજ ખાતા નહોતા. ધળ સિવાય લગ્ન કરતા નહોતા. બહારનું તૈયાર રાંધેલું અનાજ ઘેર લાવીને ખાતા નહોતા. સૂર્યાસ્ત પછી પણ ભોજન લેતા નહોતા. ૨સ્ત ગણાતા લોકો પરદેશની મુસાફરી કરવામાં પણ પાપ માનતા હતા. - આ બધા નિયમમાં આપણને અનુકૂળ હતા એવા ફેરફાર આપણે સ્વીકારી લીધા અને આજે દરેક વર્ગ હોટેલમાં અને લેજોમાં જમ થઈ ગયું. લગ્નાદિમાં પણ હવે કોઈ પણ જાતનો જ્ઞાતિને કે ઘોળને પ્રતિબંધ રહેતો નથી. પાર્ટી અને મેળાવડાઓ અંગ્રેજી ઢબથી કરીએ છીએ. જન્મ દિવસે ઈંડાના રસ મિશ્રિત કેક કાપીએ છીએ અને એ રીતે હેપી બર્થ ડે ઉજવીએ છીએ. આપણા પોષાકમાં પણ આપણે જબ્બર પરિવર્તન કર્યું છે અને આ બધું આપણા વડીલ વર્ગ રૂઢિચૂસ્ત વર્ગે પણ સ્વીકાર્યું છે અથવા આજના જમાનાની એ માગ છે એટલે તે સ્વીકારવું પડયું છે. તો મારો પ્રશ્ન એ છે કે આ બધું જો સ્વીકારવામાં આવ્યું છે તે વ્યવહારિક તેમ જ ધાર્મિક બાબતમાં પણ જમાનાને અનુકુળ થઈને મોટા પરિવર્તનો આપણે કેમ નથી કરી શકતા! જેમ ઉપરની બાબતમાં બધું સ્વીકારવું પડ્યું છે. તેમ જો ઉપર જેને અંગુલિનિર્દેશ કર્યો છે એવી બાબતમાં પણ પરિવર્તન નહિ કરીએ તે એ પણ ફરજિયાત સ્વીકારવાનો સમય આવશે અને ત્યારે આપણને એમ લાગશે કે ધર્મ રસાતાળ રહ્યો જઈ છે. માટે આજથી જ સમજીને વ્યવહારિક તેમ જ ધાર્મિક બાબતમાં સમાજચિત તેમ જ ધર્મના વડાઓ અને સાધુસંતે મૌલિક સુધારાઓને માન્ય કરે–તેના માટે આચારસંહિતા ઘડે અને આજના જમાનાને અનુરૂપ પરિવર્તન લાવવામાં સહભાગી બને. - ખાસ કરીને ધાર્મિક ક્ષેત્રે ગતાનુગતિક રીતે જે ચાલી રહ્યું છે તેમાં જો પરિવર્તન લાવવામાં નહિ આવે તો હવે પછીની પેઢીને ધર્મ પ્રત્યે કોઈ આસ્થા નહિ રહે એટલે આજની યુવા પેઢીને આકર્ષી શકે એવા ફેરફારો ધાર્મિક ક્ષેત્રે કરવાની અતિ આવશ્યકતા ભાસે છે.
આજની યુવા પેઢી નાસ્તિક છે એમ કહીને તેમની ઉપેક્ષા કરવામાં આવશે તે ધર્મ પ્રત્યે તેમની કુણી લાગણી નહિ રહે. પરંતુ તેઓ પણ ધર્મની ઉપેક્ષા જ કરતા થઈ જશે. • માટે ધર્મ પ્રત્યે તેમને રાગ જાગે, ધર્મની નજીક આવવા માટે તેમનામાં આકર્ષણ ઊભું થાય એવું કાંઈક વિચારીને તેને તુરત જ અમલ કરવા જરૂરી છે. - જો આપણે આપણા ધર્મને ટકાવવા માગતા હોઈએ તે !
-આપણે ક્રિશ્ચિયનો દાખલો લઈએ તો જણાશે કે સમગ્ર ક્રિશ્ચિયન વર્ગ - નાના - મોટા અબાલ - વૃદ્ધ -મૂનથી માંડીને ઊંચે આસને બેસવાવાળા નિયમિત રીતે દેવળમાં હાજરી આપતા હોય છે. આપણે ત્યાં દરેક જૈનના મનમાં આવી ભાવના છે ખરી? એકે એક જૈનમાં આવી ભાવના ઉદ્ભવે એ માટે આપણે ગંભીર રીતે વિચારીને નીતિ નિયમમાં મોટું પરિવર્તન કરવું આવશ્યક લાગે છે.
જો આમ કરવામાં આવે તે યુવા પેઢી તેમ જ સુધારક વર્ગનું પણ ધર્મ તરફ આકર્ષણ વધે અને જૈનધર્મની સમૃદ્ધિમાં વધારે થાય.
તે સમગ્ર જનતા તેમ જ સમગ્ર જૈન સમાજ આ પ્રશ્ન ઉપર ગંભીર રીતે વિચાર કરે અને તેને પરિણામલક્ષી બનાવે એવી મારા હૃદયની ભાવના વ્યકત કરું છું.
-શાન્તિલાલ ટી. શેઠ
ફાર્યાલયમંત્રી
રૂઢિગત ગાંઠ છોડી, પરિવર્તન
આવકારીએ
આજે આપણે રોકેટ યુગમાં જીવી રહ્યા છીએ. - ગાડા યુગથી રકેટ યુગની પ્રક્રિયા થઈ. આમ છતાં આપણા રીત રિવાજો - ધાર્મિક રિવાજો, ધાર્મિક માન્યતાઓ - ચમત્કાર અને વહેમ વિશેની માન્યતાઓ - દીકરી - દીકરાના લગ્ન સમયે વરવિક્રય અને કન્યાવિક્રયના ' રિવાજો. આ બધામાં જે આમૂલાગ્ર પરિવર્તન આવવું જોઈએ તે આવ્યું નથી. જે કાંઈક થોડું પરિવર્તન આવી રહ્યાં છે તે કીડી વેગે આવી રહ્યું છે. આટલી ધીમી ગતિના પરિવર્તનને ચલાવી લેવાય તે આપણે દરેક બાબતમાં ખૂબ જ પછાત રહી જઈશું. એવી ભીતી લાગે છે. માટે સમાજના અગ્રણીઓ - રાજકારણીઓ દરેક ધર્મના વડાઓએ શાંતિપૂર્વક વિચારવાની જરૂર છે કે આજના રોકેટ યુગના જમાનામાં જે ઝડપી પરિવર્તન આવી રહ્યું છે તેમાં જોડાવા માટે અથવા તેની સાથે ચાલવા માટે આપણે પણ ડી ઝડપ વધારવાની જરૂર છે. ભારતના ચિન્તકો અને લેખકો માટે આજે કોઈ પણ મહત્ત્વનું કામ હોય તો તે એ છે કે આ બાબત પર પિતાના ચેક્સ વિચારો દર્શાવીને અંગૂલિનિર્દેશ કરવો.
આદિવાસી વિભાગમાં અને પછાત જાતિઓમાં હજુ પણ બાળલગ્ન થાય છે - વિધુર થયેલ પુરુષ એકથી વધારે વખત
