________________
૩૪
ખુબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ – વિશેષાંક
એક યોગસાધના બીજી સાધનામાં રૂકાવટ બનવી ન જોઇએ. આ પરમયોગમાં શ્રદ્ધા ને ભકિતના સમન્વય થવો જોઈએ. જાગૃત સાધક માન, કીતિ ને આદરના પ્રલાભનામાં અટવાઈ ન જતાં ધ્યાનસ્થ થઈને હૃદયના ઊંડાણમાં ઊતરીને અંર્તખાજ કરે કે જે તેને સુખ, શાંતિ ને સમૃદ્ધિ અર્પણ કરે,
સાધક જેટલા ઉચ્ચાત્મા પ્રત્યે આદર રાખે તેટલો જ સાના માનવી સાથે માધ્યસ્થભાવના રાખે. દરેક સાધકને એટલું જ્ઞાન હાવું જરૂરી છે કે દરેક આત્મા પરમાત્મા બની શકે છે, સ્વયં પોતે પણ જો આત્માને પુદ્ગલનો ભેદ સમજીને, કર્મબંધન દૂર કરીને, મેક્ષ તરફ ઝડપી પ્રયાણ કરે તો.
યોગશાસ્ત્રમાં પણ યોગસાધનાની પ્રવૃત્તિની ચાર ભૂમિકાએ! કહેલી છે, જેમ કે, યોગસાધનાની ઉત્કટ ઈચ્છા હોવી જોઈએ. સાથે શ્રદ્ધા અને ઉત્સાહ પણ હોવા જોઈએ. સ્થિર મન સાથે ધીમો પણ સતત વિકાસ હોવા જોઈએ. તેની અસર બીજા પર એવી થવી જોઈએ કે તેને પ્રેરણા મળે.
હરિભદ્રસૂરિ પણ યોગીના છ ગુણ બતાવે છે. યોગીને સાધના માટે ઉત્કટ ઉત્સાહ હાળે જોઈએ. તેની સાથે ઈચ્છાપૂતિના ઉત્કટ નિર્ણય પણ જરૂરી છે. લક્ષસાધના માટે ધીરજ, ક્ષમતા ને મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવાની તાકાત કેળવવી જોઈએ. બીજા ગુણો સાથે સંતોષ પણ હોવા જરૂરી. લક્ષપ્રાપ્તિ સાથે ઉત્સાહ વધતો જાય, તેની સાથે જિંદગી શાસ્ત્રને અનુરૂપ થતી જાય ને સંસારનો માહ આછા થતા જાય.
દરેકના પેાતાના ચરમાવર્તીકાળમાં જ યોગસાધનાનું લક્ષ આત્મદર્શન અને મોક્ષપ્રાપ્તિ બની રહે છે. તે પહેલાં તેનો હેતુ ભૌતિક સુખના જ હોય છે. શાસ્ત્રોકત રીતે આધ્યાત્મિક ઉત્ક્રાંતિના સમય બે હજાર સાગરોપમ વર્ષનો હોય છે. જો તે દરમિયાન તેનો વિકાસ કે ઉત્ક્રાંતિ ન થાય તો વિશ્વક્રમ પ્રમાણે તેને ફરી એકવાર નિર્ગોદમાં જવું પડે છે.
યોગ એક સાથે સક્રિય અને નિષ્ક્રિય બન્ને છે. સારી પ્રવૃત્તિમાં સક્રિય ને ખરાબમાં નિષ્ક્રિય, સાધકની ખરાબ વૃત્તિ અને વાસના જો નબળી પડતી જાય તો તેના અર્થ એમ કરી શકાય કે તે સાચા રાહ ઉપર છે. તેને હવે ધર્મ, ગુરુ ને ભકિતમાં વધારે રસ રહે નહીં કે દુન્યવી પ્રવૃત્તિઓમાં ગુરુ ત્યારે જ સાધકને આત્મવિદ્યા અને બ્રહ્મવિદ્યા શીખવે જ્યારે તેને વિશ્વાસ આવે કે વિદ્યાનો દુરૂપયોગ ભૌતિક સાધનોની પ્રાપ્તિ માટે નહીં થાય.
સામાન્ય સંસારી માટે પૂજા અને ભકિત જેટલી સહેલી છે તેટલી જ યોગસાધના અંઘરી છે કારણ કે તે જિંદગી જીવવાની એક કળા છે, નહીં કે થોડો સમય ફાજલ કાઢીને ઈશ્વરને ખુશ કરવાના પ્રયત્ન.
સ્વામી વિવેકાનંદ કહે છે કે જેની પાસે કંઈ નથી તેના ત્યાગના કોઈ અર્થ નથી, તે તો ગોચરી માટે સાધુ થવા જેવું છે. ભય, પરાજય કે સંસારત્યાગની વૃત્તિ તો કાયરતા દર્શાવે છે, ત્યાગ માટેની લાયકાત નહીં આત્મલક્ષી મનુષ્યોના ત્યાગ જ સાચા હોય છે. તેઓ ખરાબ સંસ્કારોથી સંપૂર્ણ વિમુકત નથી હોતા છતાં તેવા પ્રલાભના સામે ટક્કર ઝીલવાની તેમની શકિત હોય છે.
હેમચંદ્રાચાર્યનું યોગશાસ્ત્ર એક અજોડ વિજ્ઞાન છે કે જે આત્માના અસંખ્ય ગુણાને કેમ પ્રાપ્ત કરવા ને તેના દ્વારા આત્માની ઉન્નતિ કરીને સિદ્ધશિલામાં કેમ સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું તે બતાવે છે. યોગ ભૌતિક સુખપ્રાપ્તિની સિદ્ધિ માટે નથી. તે યોગને ચાર વિભાગમાં વહેંચે છે.
દ્રવ્યાનુયોગ કે જે જીવ-અજીવની સૃષ્ટિ નૅ વિશ્વક્રમ બતાવે છે. ગણિતાનુયોગ કે જે વિશ્વના ગણિતના સિદ્ધાંત બતાવે છે કે જેમાં ૨+૨=૪ થવાને બદલે કેટલીકવાર ૨+૨=૨૨ પણ થાય છે. તેમાં અનેકાંતવાદ સ્વાદવાદ, સપ્તભંગી નયવાદ વગેરેનો સમાવેશ
થાય છે.
ચરણકરણાનુયોગ આત્માના ગુણાને કેમ પ્રાપ્ત કરવા તે બતાવે છે. કથાનુયોગ કાર્યકારણના સંબંધ પ્રસ્થાપિત કરવા જુદા જુદા યુગામાં બનેલી સત્ય ઘટનાઓની ક્થાએ તથા કેટલીક રૂપક-કથાઓ કહે છે.
તા. ૧-૧૧-’૭૮
હેમચંદ્રાચાર્યના મત પ્રમાણે યોગ સમ્મક જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની રત્નત્રયી છે, જ્યારે પતંજલિના મત પ્રમાણે યોગ ‘વૃત્તિનિરોધ’ છે અને ગીતા પ્રમાણે યોગ. ધર્મમુ વોશરૂમ્ અને સમહ્યં યોગ મુખ્યતા છે યોગ જિંદગીની એક પદ્ધતિ છે કે જેનાથી મનની સમતોલ ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય છે કે જે સાચી અને સારી પ્રવૃત્તિ તરફ દોરે છે. યોગ ફકત મનને જ શિસ્તબ દ્ર નથી બનાવતું, આત્માને પણ બનાવે છે.
भवाभिनन्दिनो लोकपंक्तया धर्मवियामपि ।
મહતોટીનયુયોનેંતુરન્તામ્ તન્રિોવિğ: ॥ “૮૯” યોગબિંદુ યોગ તેને માટે છે કે જેને સંસારના બંધન તોડવા હાય, જેને સંસારમાં રસ હોય અને ભવાભિનંદી હોય તેને યોગ કેવી રીતે મદદ કરી શકે? જેના ધર્મ પ્રદર્શન માટે અથવા જાતના અહં માટે હાય છે. તેને સંસારમાં જ રાચીમાગીને રહેવું ગમતું હોય છે.
पुत्रदारादिसंसार : पुंसासंमूढचेतसाम् ।
વિતુશાસ્ત્રસંનગર: મયોગપતિ મનમ્ । “૫૦૯” યોગબિંદુ, જેમ સંસારી લોકોને તેમના કુટુંબ ને સંબંધીના સંસાર હાય છે તેમ વિદ્રાનોને તેમના શાસ્ત્રોની વિદ્યુતાનો અહંરૂપ સંસાર હોય છે. બેઉમાંથી એક પણ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં સહાયક બની શકતા નથી.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે જ્ઞાની કે અજ્ઞાની, જો તેની ભકિત અંતરાત્માને સ્પર્શ કર્યા વગરની, દેખાદેખીની જ હોય તો તે આત્માને જન્મ અને પુનર્જન્મ કરાવ્યા કરે છે. અસંખ્યવાર તેણે દુનિયાને સારી કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો હોવા છતાં પેાતાનું કંઈ જ સારૂં કર્યું હોતું નથી. પણ એક વાર પણ જો એ સાચો રાહ પકડે તો અસંખ્ય જમાનો લાભ એક જ જન્મમાં મેળવી લે છે.
શ્રી દેવચંદ્રજીએ પણ કહ્યું છે કે ભવાભિનંદી બનવું અને હંસા૨માં રાચીમાચી રહેવું એ તો પોતાને ધીમું ઝેર આપવા બરાબર છે.
યોગીશ્રી અરવિંદ કહે છે કે જે જિંદગી યોગસાંધનાનું લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે મળી છે તે યાગમાં જ ખર્ચી નાખવી જોઈએ નહીં કારણ કે યોગ એ જ જિંદગીનું લક્ષ્ય નથી. જિંદગી જ યોગ બની જવી જોઈએ. સંસારી જ્યારે તેની જિંદગીને યોગ સામે વણી લે છે ત્યારે જ તે એક સાચા આત્મલક્ષી સાધક બને છે.
વિચાર એક શૂન્યતા પેદા કરે છે જે માનવી—માનવી વચ્ચે પ્રેમને બદલે વૈમનસ્ય પેદા કરે છે. જિંદગીને રણાંગણ બનાવી દે છે અને દુ:ખના જ વધારો કરે છે, જ્યારે યોગ અને ધ્યાન' આ શૂન્યતાના અંત લાવે છે, જે ‘અહં અને મમ’માંથી મુકિત અપાવે છે.
ક્રિયાકાંડના આગ્રહી વર્ગને માટે યોગ એ સહજ અને ઉચિત ક્રિયા કે આચરણ નથી કારણ કે ધ્યાન પ્રવૃત્તિની નિવૃત્તિ માગે છે. માનવી યુગાથી જેની શોધ કરી રહ્યો છે તે શાંતિ આ યોગ અને ધ્યાનમાંથી મળી રહે છે નહીં કે મનની વિચારક્રિયામાંથી પેદા થતી શૂન્યતામાંથી:
क्षिणोति योगः पापानि चिरकालाजितान्यपि । ષિતાનિ યથૈધાંતિ, થાળવેવાશુશૂલળિ ::૧। “૭” પ્ર.૧, યોગશાસ્ત્ર અગ્નિ જેમ લાકડાના ભારો એક જ ક્ષણમાં ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે તેમ જ સાચો યોગ પણ તમામ કાર્મિક અણુઓના સમૂહનો એક જ ક્ષણમાં ખાતમા કરી નાખે છે.
મનયોગ એક નિર્મળ ચેતના લાવે છે જે વિકારોનો નાશ કરે છે જ્યારે કામિક યોગ દ્રવ્યાચાર ને ભાવાચાર લાવે છે, સમ્યક્ કર્મયોગ સાચી ને સારી પ્રવૃત્તિના સ્વીકાર ને વાસનાયુક્ત પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરાવે છે સાચા કર્મયોગ સંપત્તિનો માલિક નથી પણ ટ્રસ્ટી જ છે.
સાચા સાધકે બહારના દુશ્મનને મિત્ર બનાવીને અંતર્શત્રુ સાથેજ લડવું જોઈએ. આમ કરતાં કરતાં તે અજ્ઞાનના અંધકારનો નાશ કરીને મેક્ષ તરફ પ્રયાણ કરે છે અને દૈવી તેજપૂંજની છાયામાં સાત્વિક સંતોષ મેળવે છે. આ જ ભૂમિકા છે એવી છે કે જ્યાં યોગી પોતાની જાતનું આત્મા સાથે તાદાત્મ્ય સાધે છે અને પરમાત્મા સાથે સંપર્ક સાÜને તેની સાથે એકરૂપ બનતો જાય છે.
-સુમનબેન પ્રવીણચંદ્ર શાહ
