________________
"બુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ - વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-૭૮
F
અવધુ નિરપક્ષ વિરલા કોઈ, દેખ્યા જગ સહુ જોઈ, અવધૂ સમરસ ભાવ ભલા ચિત્ત જા કે, થાય - ઉથાપ ન હોઈ;
અવિનાશી કે ઘરી વાતો જાને ગે નર સેઈiા અ ૦૧TI રાય રકમૅ ભેદ ન જાને, કનક ઉપલ ઉપલ સમ લેખે; નારી નાગણી કે નહીં પરિચય, તે શિવ મંદિર દેખે અ ૦૨ / નિંદા - સ્તુતિ શ્રવણ સુણીને, હર્ષ - શક નવિ આણે; તે જગમેં જોગીસર પૂરા, નિત્ય ચઢતે ગુણ ઠાણે અ૦૩ ચન્દ્ર સમાન સૌમ્યતા જાકી, સાયર જેમ ગભરા; અપ્રમત્ત ભારપરે નિત્ય, સુરગિરિસમ શુચિ ધીરા 11 અ૦૪ પંકજ નામ ધરાય પંકચ્યું, રહત કમલ જિમ ન્યારા; ‘ચિદાનન્દ' ઈસ્યા જન ઉત્તમ, સે સાહિબકા પ્યારા અ૦૫ મુકિતને એક માત્ર ઉપાય – સમતા :
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ ‘અધ્યાત્મ સાર' નામના કેવળ પોતાના મહત્ત્વ પૂર્ણ ગ્રન્થમાં ૯ મે અધિકાર કેવળ સમતા પર જ લખી નાખે છે, જેમાં ૨૯ શ્લોક છે. એના કેટલાંક શ્લોકોમાં સમતાનું માહત્મ બતાવતા લખ્યું છે, કે ‘મુકિતને એકમાત્ર ઉપાય સમતા છે. સમતાને છોડીને જે પણ કષ્ટકારી ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે તે રણભૂમિમાં વાવેલા બીજની જેમ નિષ્ફળ જાય છે. અન્ય લિગ અર્થાત જૈન સાધકોથી ભિન્ન ભેજવાળા જે પણ સિદ્ધ થયા છે, એમની સાધનાને અંધાર માત્ર સમતા જ રહ્યો છે. જ્ઞાનનું ફળ પણ રામતા જ છે. સમતા જ વાસ્તવિક સુખ છે. સમતા જ મેક્ષ માર્ગની દીપિકા છે. ભરત ચક્રવર્તી વગેરેએ બાહ્યરૂપે તો કોઈ ધાર્મિક ક્રિયા નહોતી કરી પરંતુ સમતા અર્થાત વીતરાગ ભાવ પ્રાપ્ત કરી લીધે તે તેમને મા થઈ ગયા. જો રામભાવ પ્રાપ્ત ન થાય તે દાન અને તપ કરવાથી શું લાભ?. યમ - નિયમના પાલનને પણ શું ફાયદો? સંસાર સમુદ્રને પાર કરવા માટેની એક માત્ર નૌકા રમતા જ છે. સ્વર્ગનું સુખ તે દૂર છે અને મુકિત એથીય દૂર છે. પરંતુ સમભાવનું સુખ તે આપણી સામે જ છે. સમતા રૂપી અમૃતકુંડમાં સ્નાન કરવાથી ક્રોધ વગેરે તાપ તથા કામવિષ નષ્ટ થઈ જાય છે. સુખ શાંતિ માટે સમતા અમૃતમય મેઘની વૃષ્ટિ સમાન છે. મમતાને ત્યાગ થતાં સમતા સ્વત: પ્રગટ થાય છે. પદાર્થોમાં પ્રિયવ અને અપ્રિયત્વની ભાવના છોડીને પોતાના સ્વ- ભાવમાં સ્થિર રહેવું એ જ સમતા છે. ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ બને વિકલ્પે કલ્પિત છે. આ બન્ને વિકલ્પ નષ્ટ થતાં સમતા પ્રગટ થાય છે.'
હવે પ્રશ્ન એ રહે છે, કે (૧) સમતાને આટલું બધું મહત્ત્વ કેમ આપવામાં આવ્યું છે? અને (૨) એની સાધને કેવી રીતે થઇ શકે? આ પ્રશ્નના સમાધાન માટે જૈન ધર્મના ઊંડાણણ ડાકી લગાવવી પડશે. સમત્વ આત્માને સ્વભાવ :
પહેલા પ્રશ્નનો ઉત્તર તે એ છે કે સમત્વ આત્માને સ્વભાવ છે. વિષમતા અને મમતા તો “પર” – અન્યના સંયોગથી આવે છે જ્યારે સમતા સહજ સ્વભાવ છે. જેને આપણે રાગ અને દિપ કહીએ છીએ તે મમતા અને વિષમતા એ કર્મબંધના બે મુખ્ય કારણો છે. એનાથી મેહ અને ભાભ પેદા થાય છે. રાગ ભાવની પકડ ઘણી જ મજબૂત છે. પ તે એને લીધે જ ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા માટે જ મેહનીય કાર્યને બધા કથિી હાળવાન અને લાંબી સ્થિતિનું માન્યું છે. રાગ અને દ્રુપ બન્નેને એમાં જ સમાવેશ થઈ જાય છે. એક મેહનીય કર્મને ક્ષય થતાં જ જ્ઞાનાવરણી, દર્શનાવરણી અને અત્તરાય, ત્રણે ઘાતક કર્મ, પોતાની મેળે જ નાશ પામે છે. મેહ રાજાના બે શકિતશાળી પુત્ર છે : ‘’ અને ‘મારું', 'હું' અહમ ભાવ છે અને ‘મારું' એ મમતાભાવ છે. મમતાને નાશ થો એ જ સમતાનું પ્રાગટય છે. બધા દુ:ખનું મૂળ અથવા જનક મમ - ભાવે છે અને તમામ સુખનું મૂળ સમભાવ છે. સ્વભાવમાં સ્થિર રહેવું, લીન યા મગ્ન રહેવું એ જ સમતા છે અને એ જ સંવર તથા નિર્જરા છે. આ બે વગર મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકતો જ નથી. નવા કમેને રોકવું એ સંવર છે. આ સમ-ભાવપૂર્વક જ થાય છે અને ત્યારે જ જ ના કર્મોની નિર્જરા થવા લાગે છે, અને મેક્ષ ત્યારે જ મળે છે એટલે સમતાને મહત્ત્વ આપવું યોગ્ય છે. સમતાની સાધના :
બીજા પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે સમતાની સાધનાને અભ્યાસ વધારવા માટે જ સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનને મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. સ્વાધ્યાય દ્વારા જ તત્ત્વના સ્વરૂપને નિર્ણય કરવામાં આવે છે.
- સૌથી પહેલા તે “હું કોણ છું' એ વિશે ગંભીર વિચારણા થવી જોઈએ. આ શરીર તે હું નથી. શરીર મારી સામે છૂટી જાય છે, પડી રહે છે. આત્મા એમાં હોય છે ત્યાં સુધી જ એ સક્રિય હોય છે, એટલે હું આત્મા છું. શરીર અને અન્ય બાહ્ય પદાર્થોને સંબંધ ચિરસ્થાયી નથી. આત્મા અજર - અમર તથા શુદ્ધ -- બુદ્ધ અને મુકત છે. આ પ્રકારનું ભેદ- વિજ્ઞાન જ સમ્યક - દર્શન અથવા આત્મ- દર્શન છે. એટલા માટે જ મા માર્ગમાં પહેલું સ્થાન સમ્યકદર્શનને આપવામાં આવ્યું છે. એના વગર શાન કશાન અને 1ીન છે, ચારિત્ર કુચારિત્ર છે. આવું જ્ઞાન અથવા ચારિત્ર માનું સાધન નથી થઈ શકતું. સમ્યક - દર્શન થતાં જ કાન - સમ્યક જ્ઞાને અને કુચારિત્ર સમ્યક - ચારિત્ર બની જાય છે. મોક્ષ માર્ગ અથવા રસમભાવ સાધનાની આ જ પહેલી સીડી છે. કારણ કે વિષમતા અને મમતા, મેહ અને અજ્ઞાનને લીધે જ થાય છે. વિષમતા ભેદબુદ્ધિ છે અને સમતા અભેદ બુદ્ધિ છે. ભેદથી અભેદ તરફ આગળ, વધવું એ જ આપણું લક્ષ્ય હોવું જોઈએ !
- શાતા - દષ્ટા – ભાવ જ સમભાવની સૌથી મોટી ચાવી છે. મારો ધર્મ અથવા સ્વભાવ જ્ઞાન અને દર્શન ગુણ દ્વારા જેવા અથવા જાણવાને છે. પરંતુ એમાં ઈષ્ટ - અનિટ, પ્રિય - અપ્રિય, અનુકુળ પ્રતિકૂળ, સારું - ખરાબ આ બધી કલ્પનાઓ કલિપત, આરેપિત અને મેહનીયને કારણે છે. વસ્તુનું જેવું સ્વરૂપ છે તેને તેવા જ રૂપમાં માનવું એ જ સમ્યકદર્શન છે, એમાં ઈષ્ટ - અનિષ્ટ ભાવ નહીં આવવા દે એ જ સમતા છે. સમતા આવવાથી મમતા અને વિષમ ભાવ નાશ પામે છે. એમ કહેવું જોઈએ કે મમતા અને વિષમતા ઘટતાં અને નષ્ટ થતાં સમતા ઉત્પન્ન થાય છે.
આવે છે તેને આવવા દો, જાય છે તેને જવા દો અને થાય છે તે થવા દો - આ ત્રણ મહા મંત્ર જાપ ખૂબ દઢતાપૂર્વક કરતા રહો. આ ત્રણે અવરથામાં મારું કંઈ જ સુધરવું કે બગડતું નથી, એમ માનવું જોઈએ. દુ:ખ સાથે સુખ અને જીવન સાથે મરણ જોડાયેલું જ છે. એમાં હર્ષ શું અને શેક શું? આ તે પર્યાય છે, જે બદલતા જ રહેશે હું હર્ષ શેક કરે એથી પણ આ પરિવર્તનને રોકી નહીં શકું તો હું મારા સ્વભાવમાં જ સ્થિર કેમ નહીં રહું? સમતામાં જ આનંદ છે, સુખ છે. શાંતિ છે. કષ્ટ થાય છે એ શરીરને થાય છે, આત્માને નહીં. આ ભાવનાથી જ મહાપુરાએ અનેક કષ્ટ સહન કર્યા છતાં સ્વભાવમાં રહ્યા. આપણે પણ સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, મૌન મૈત્રી, ક્ષમા આદિ ભાવથી સમતા તરફ વધતા રહીએ.
આપણે ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળની વાતે વિશે વધારે પડતું વિચારતા રહીએ છીએ. એનાથી અશાંતિ વધે છે, આને બદલે આપણું ચિંતન તથા પ્રવૃત્તિ વર્તમાનમાં જ સીમિત કરીએ તો શાંતિ અને સદ્ભાવ વધશે અને ટકી શકશે.
અહિંસા, અપરિગ્રહ અને અનેકાન્ત જૈન ધર્મના ત્રણ વિશિષ્ટ અને મહત્ત્વનાં સિદ્ધાન્ત મનાય છે અને એમને વિકાસ પણ સમતાથી જ થયું છે. બધાં પ્રાણીઓ સાથે આત્મપમ્ય – સમભાવ - જ વ્યાવહારિક અહિસા છે. રાગ - દ્રષને અભાવ અધ્યોત્મિક અહિંસા છે; કારણ કે કર્મબંધથી આત્માના ગુણેની હિંસા થાય છે. આત્માના ગુણે આવૃત્ત થાય છે એ રીતે આત્માના ગુણેની હિંસા થાય છે. વરનું અને મમત્વને અભાવ એ અપરિગ્રહ છે. પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવો અને સીમિત કર ર સામાજિક સમતા છે. વિચારોમાં રામન્વય સાધી બીજાના દષ્ટિકોણને સમજી, મહત્ત્વ આપી, વૈચારિક વૈષમ્યને રાગ - ષનું કારણ ન થવા દેવું એ વૈચારિક સમતા છે. એટલે સમતા જ જૈન ધર્મને મૂળ સિદ્ધાંત છે અને તીર્થકરોએ સમતા અથવા વીતરાગની જ સાધના કરી છે અને મામાર્ગ તરીકે બતાવ્યું છે. સમભાવી અને સમદર્શી મહાન આચાર્યની આ ગાથા કેટલી ઉલ્લેધક છે!- આસમવરવા સેયમવરોવા, બુદ્ધોવા તહય અનેવા
સમભાવ ભાવિ અધ્ધા લદ્ધઇ (મુકખે ન સંદેહેT અર્થાત દિગમ્બર હોય કે શ્વેતામ્બર, બૌદ્ધ હોય કે બીજા કોઈ ધર્મને હોય, મેં ત્યારે જ મળશે જ્યારે આત્મ સમભાવસભર હશે. એટલે કે સમભાવ જ મોક્ષને હેતુ છે, માર્ગ છે. એને જીવનમાં પ્રગટાવીએ અને એમાં જ રહીએ, તે જ મેક્ષ મળશે. ‘ના હપંડ્યા' અર્થાત મેક્ષને બીજો કોઈ માર્ગ નથી. વ્યવહારિક જીવનમાં પણ સુખ શાન્તિ અને આનંદ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આથી સમતાને સાધો.
" - અગરચંદ નાહટા
