________________
૨૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
પંડિત સુખલાલજી દૃષ્ટિવિહીન દૃષ્ટા
બીજી માર્ચ ૧૯૭૮ના રોજ પંડિત સુખલાલજીનું દેહાવસાન થઈ ગયું, જ્યારે એમની ઉંમર ૯૮ વર્ષની હતી. એમની વિદાયથી કેવળ જૈન દર્શનના જ નહીં, પણ સમગ્ર ભારતીય દર્શનમાં એક વિશ્વવિદ્યુત વિદ્રાન ચાલ્યા ગયા. વાસ્તવિકરીતે, તે દર્શનના ક્ષેત્રમાં એવી મહાન વિભૂતિ હતા કે જેમની બરાબરી કરી શકે એવી બીજી કોઈ વ્યક્તિ નજરે નથી પડતી.
એમણે જે કંઈ વાંચ્યું અને લખ્યું, એનો મહિમા આપણા સમકાલીન ઈતિહાસમાં હંમેશને માટે અવિસ્મરણીય રહેશે. એમનું દર્શન અને ચિંતન તો મહિમામય હતું જ, એમનું જીવન પણ એટલું જ મહિમાવંત હતું. “સાદું જીવન અને ઊંચા વિચારો”ના આદર્શ એમના જીવનમાં પૂરેપૂરો સફળ થયા હતા. જીવનની દષ્ટિ એમને જેમ એક તરફથી મહાવીર અને બુદ્ધ વગેરેની પરંપરામાંથી લાંધી હતી, તેમ બીજી તરફ એ મહાત્મા ગાંધીની વિચારસરણીથી પરિપુષ્ટ થઈ હતી. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જે સર્વોચ્ચ અને સર્વોત્તમ છે, એના તેઓ પોતે જ એક ઉદાહરણરૂપ હતા.
આ
એમણે જે કંઈ કહ્યું અને લખ્યું, એને જાતે પાતાના જીવનમાં ઉતારી બતાવ્યું હતું, પંડિતજીની આ સૌથી મોટી વિશેતા હતી. પાંડિત્ય કે વિદ્રતા પ્રાપ્ત કરવા વિશેષ કઠણ નથી હાતાં; પરંતુ જીવન-સાધનામાં પોતાના વિચારોને સાર્થક અને સત્યને સિદ્ધ કરવાં, એ સહેલાં નથી હોતાં. એટલાં માટે પંડિતજી પંડિત હાવા કરતાં વધારે મોટા જીવનસાધક હતા. તેઓ જીવનપર્યંત વિચારોના શેાધનની સાથે સાથે જીવનશાધન પણ કરતા રહ્યા. એમની સાધના કેવળ વિદ્યાની ક્ષિતિજો ઉપર જ બેસી રહે એવી ન હતી; એના કેન્દ્રમાં ધરતીનું જીવન રહેલું હતું. આ સાધનાન માર્ગ એમણે હૃદય અને બુદ્ધિનાં નેત્રથી જ શેાધ્યો હતો, કારણ કે શારીરિક આંખો તે એમણે ોળ વર્ષની નાની ઉંમરે જ ગુમાવી
દીધી હતી.
એમના જીવનક્રમનું અધ્યયન કરતાં, ક્યારેક ક્યારેક તા એમ લાગે છે કે કદાચ એમનાં શારીરિક નેત્રા એટલાં માટે ચાલ્યાં ગયાં હતાં કે, જીવન અને જગતના એ સમગ્ર પ્રકાશને તેઓ એ ચક્ષુઓની રાહાયથી પામી શકે એમ ન હતા; એનું દર્શન તા એમણે બુઘ્ધિ અને હ્રદયના અદશ્ય નેત્રા દ્વારા જ કર્યું હતું. શારીરિક નેત્રવિહીનતાને પેાતાની કોઈ મોટી ખામી માનીને તેઓ બીજા કોઈની સહાનુભૂતિની અપેક્ષા નહાતા રાખતા.
આ પ્રસંગે મને એક ઘટનાનું સ્મરણ થઈ આવે છે. પંડિતજીનું સાર્વજનિક ધારણે બહુમાન કરવાના સમારોહ, સને ૧૯૫૭ માં મુંબઈમાં ઊજવાયા હતા તે વખતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ ડો. રાધાકૃષ્ણન એ સમારોહના પ્રમુખ હતા; તેઓ પોતે પણ મોટા દર્શનવેત્તા હતા. એમણે ખંડિતજીના સન્માન અંગેના પેાતાના ભાષણમાં, સંસ્કૃતના એક શ્લોકના ઉલ્લેખ કર્યો હતો. એ શ્લોકમાં નેત્રહીન વ્યકિતની વિચક્ષણતાની વિશેષ પ્રશંસાના ભાવ હતા. તે પછી પંડિતજીએ ડો. રાધાકૃષ્ણનના કથનના જવાબ આપતાં, એમણે કરેલ શ્લાકના પૂરો પાઠ રજૂ કરીને, પૂછ્યું હતું કે આ અભિનંદન મારી નેત્રહિનતાનું થઈ રહ્યું છે કે મારી શાને પલબ્ધિનું? પંડિતજીની વાત સાંભળીને ડો. રાધાકૃષ્ણન નિરુત્તર થઈ ગયા હતા .
પંડિતજી આજીવન શોધક હતા. બધા સમયમાં અને બધા પ્રસંગામાં એમની જીવન - દષ્ટિ ખુલ્લી રહેતી હતી. એમની જિજ્ઞાસાના તો કોઈ છેડો જ ન હતો. તેઓ દરેક વ્યકિત પાસેથી દરેક વિષયની જાણકારી મેળવવા આતુર રહેતા હતા. રમૂજ ઉપજાવે એવી એક વાત મને યાદ આવે છે. સને ૧૯૩૪માં જ્યારે હું કાશી હિંદુ વિશ્વવિદ્યાલયમાં બી. એ. નો અભ્યાસ કરવા ગયા ત્યારે તેઓને
૧–૬ –૭૮
સૌથી પહેલાં મળવાનું સદ્ભાગ્ય મને મળ્યું હતું. હું બો. એ.ના એક સામાન્ય વિદ્યાર્થી હતો અને મારે ભણવાના વિષયોમાં ઈતિહાસ કે દર્શન વગેરે જેવા, એવા કોઈ વિષય ન હતો કે જેમાં પંડિતજીને રસ પડે; પરંતુ પંડિતજીએ પેાતાના વિચારોની તીવ્રતા અને ક્રાંતિકારી દષ્ટિબિંદુથી, મને પોતાની એટલી નજીક ખેંચી લીધેા કે જેથી વાર વાર એમની પાસે બેસવાની અને એમની સાથે વાતો કરવાની મને ઈચ્છા થયા કરતી. એમની વાતો સાંભળીને મને એમ લાગતું હતું કે, શાસ્ત્રો અને ધર્મગ્રંથેાની ચર્ચાવિચારણામાં ઊતર્યા વગર જ મને જીવન - શેાધનની ષ્ટિ મળી ગઈ, એક દિવસ સાંજે એમની પાસેથી પાછા આવતી વખતે મેં એમને એમ કહ્યું હતું કે, બીજે દિવસે હું ફરીવાર આવીશ પણ બીજે દિવસે હું મારા સહાધ્યાયી મિત્રાના આગ્રહથી, એમની સાથે સિનેમા જોવા ચાલ્યા ગયા અને પંડિતજીની પાસે ન જઈ શક્યો. તે પછીના દિવસે જ્યારે હું એમની પાસે ગયો ત્યારે આગલા દિવસે હું કેમ નઆવી શકયા એનું કારણ મેં કહ્યું તેા તેઓ, મેં જે સિનેમા જોયો હતો, એની જ વાત વિસ્તારથી પૂછવા લાગ્યા. ફકત કથાની જ વાત નહીં પણ અભિનેતા અને અભિનેત્રીઓનાં નામ સુદ્ધાં પૂછ્યાં અને છેવટે પૂછ્યું કે ફિલ્મમાં મને શું સારું લાગ્યું શું ખરાબ લાગ્યું અને તે શા કારણે? મને એમ લાગ્યું કે, તેઓ મારી પાસેથી જે કાંઈ સાંભળવા મળે તેટલાથી ય, ફિલ્મસંબંધી પણ માહિતી મેળવવા ઈચ્છતા હતા, તેઓ માનતા હતા કે જીવનની પરિપૂર્ણ દષ્ટિથી, દરેક વિષયને જાણવાની જરૂર છે; અને જ્યાંથી, જેની પાસેથી જેટલું જ્ઞાન મળે, તે મેળવી લેવું જોઈએ. આ વાતનો અનુભવ મેં પંડિતજી સાથેના ૪૪ વર્ષના નિકટના સંબંધ દરમ્યાન, કેટલીય વાર અને કેટલાય પ્રસંગાએ કર્યો છે. દરેક વખતે હું એમની પાસેથી, પહેલાંની પેક્ષાએ મારી શ્રદ્ધામાં વધારો કરીને જ પાછો આવ્યો છું.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરનારા અનેક વિદ્યાર્થીઓ એમની પાસે હતા; મારું સ્થાન એમાં ન હતું. મેં ક્યારેય કોઈ પણ જૈન ગ્રંથનું શાસ્ત્રીય અધ્યયન નથી કર્યું; પરંતુ પંડિતજી સાથેના ૪૪ વર્ષના નિકટના સંબંધને લીધે, મને જે કઈ શીખવા અને સમજવા મળ્યું, તેથી મને ઘણું બધું મળ્યું છે. જીવન દષ્ટિને કેળવવામાં હું જે કંઈ કરી શક્યા, એ પંડિતજીનું જ સર્જન છે. મારા માટે તેઓ મહાન દષ્ટા હતા. ન માલૂમ, તેઓ કેટલા બધા - હજારો લોકોને માટે દષ્ટા બન્યા હતા! સ્વયં પોતે જે જોઈ શકતા ન હતા, એનું દર્શન એમણે બીજાઓને કરાવ્યું હતું! દરેક વાતાના મૂળ સુધી પહોંચ્યા પછી જ તેઓ પેાતાના નિર્ણય આપતા હતા. એમના અનેક પત્રા મારી પાસે છે, જે વાંચીને મને સમજાય છે કે એમની દૃષ્ટિ કેટલી સર્વાંગીણ અને કેટલી ઊંડી હતી.
સને ૧૯૪૩ થી લગભગ ત્રણ વર્ષ સુધી હું ક્લકત્તાની પ્રેસિડેન્સી જેલમાં હતા. ત્યાં સદ્ભાગ્યે, રાજદ્રારી કેદીઓને બહારથી ચોપડીઓ મગાવવાની છૂટ હતી. આથી ઘણાં મોટાં મોટાં પુસ્તકો જેમને બહાર રહીને વાંચવાની, સમયના અભાવને લીધે મને તક નહાતી મળી, એમને વાંચવાની અનુકૂળતા મળી. ત્યાં ડો. રાધાકૃષ્ણને લખેલ “ઈન્ડિયન ફિલાસેાફી' ના બે ભાગ વાંચવાનો અવસર મળ્યો. જૈન ધર્મના ‘સંથારા વ્રત’ ને માટે ડો. રાધાકૃષ્ણને ‘આત્મ ઘાત' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. એ સ્થાને એ શબ્દ મને ખોટો લાગ્યો, અને એ અંગે મે પંડિતજીને પત્ર લખીને પૂછાવ્યું. એમણે રાધાકૃષ્ણના પુસ્તકમાંના આ મુદ્દા સાથે સંબંધ ધરાવતા લખાણનું જ નહીં પણ બીજા પ્રાસંગિક પુસ્તકોનું પણ અધ્યયન કરીને મારા ઉપર એક લાંબા પત્ર લખ્યો, જેથી મારી જિજ્ઞાસા શાંત થઈ. એ
