________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ – વિશેષાંક
સામાજિક
વૃદ્ધેશુશ્રૂષાની
Gerontology અને Geriatrics એ શબ્દો કોઈ જૂના અંગ્રેજી શબ્દકોશમાં જવલ્લે જ મળશે, કેમ કે એ વિષય પશ્ચિમના દેશમાં પણ પ્રમાણમાં નવા છે. ભારતીય ભાષામાં Gerontology નેપર્યાય ‘વયેોવિજ્ઞાન’ અને Geriatrics ને પર્યાય ‘વૃદ્ધ શુષા’ એવા આપી શકાય. ઝડપી સામાજિક પરિવર્તનાને કારણે માત્ર આપણા દેશમાં જ નહિ, જગતના સર્વ વિકાસશીલ દેશમાં એને અભ્યાસ અને સામાજિક ક્ષેત્રે એને પ્રયોગ અગત્યના બનતો જાય છે.
મનુષ્ય જ્યારે બર્બર અથવા અર્ધ - બર્બર અવસ્થામાં હતા અને શિકારીનું જીવન જીવતા હતા ત્યારે વૃદ્ધોની ઝાઝી દરકાર કરવામાં આવતી નહાતી, કેમકે વૃદ્ધનું જીવન એનાં સંતાનોને પણ ભારરૂપ હતું. કેટલાક બર્બર સમાજોમાં તો વૃદ્ધોના માનપૂર્વક અથવા દયપૂર્વક નિકાલ કરી દેવાની રૂઢિ પણ હતી.
ખેતીના વિકાસ સાથે ગ્રામજીવનને વિકાસ થયા તેમ પરિસ્થિતિ બદલાતી ગઈ. ખેતીપ્રધાન ગ્રામજીવનમાં આબાલવૃદ્ધના ઉપયોગ છે; વૃદ્ધોનો અનુભવ અને માર્ગદર્શન એમાં અગત્યનાં બન્યાં. સમાજ વૃદ્ધો પ્રત્યે સામાન્યત: માનની નજરે જોવા લાગ્યો. જગતના બધા ધર્મોએ પણ વડીલે—વિશેષત: માતાપિતા અને ગુરુએને માન આપવાનું શીખવ્યું. સંયુકત કુટુંબ સંસ્થામાં એ સંસ્થાની બીજી અનેક મર્યાદાઓ છતાં વૃદ્ધોને એક દરે સન્માન અને સલામતી સાંપડયાં .
પશ્ચિમમાં ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિમાંથી ઉદ્ભવેલાં ઉદ્યોગીકરણ અને શહેરીકરણને પરિણામે નિષ્પન્ન થયેલાં આર્થિક તથા સામાજિક પરિવર્તનાને કારણે વૃદ્ધોની સ્થિતિમાં એવા કઈક વિષમ ફેરફાર થયો, જેની હળવી તુલના બર્બર અથવા અર્ધ - બર્બર સમાજોમાં વૃદ્ધોની સ્થિતિ સાથે કરી શકાય. એ સ્થિતિના શક્ય તે ઈલાજ અને ઉપચાર કરવા માટે ‘વયોવિજ્ઞાન’ અને ‘વૃદ્ધ શુશ્રુષા નામે ઓળખાતી ચિકિત્સા—વિજ્ઞાનની શાખાઓના ઉદય થયો અને વૃદ્ધોની સમસ્યા એ સામાજિક સમસ્યા પણ હાઈ એમની સ્થિતિ સહ્ય અને નિર્વાહ્ય બનાવવા માટે રાજ્ય પણ બનતા પ્રયત્નો કરવા માંડયું .
જે આર્થિક - સામાજિક બળોએ પશ્ચિમમાં પરિવર્તન આણ્યું તે બળેા ભારતમાં પ્રવર્તમાન થતાં એનાં સર્વથા નહિ તે પણ કેટલીક રીતે સમાન પરિણામો અહીં પણ આવવાં શરૂ થયાં. સંયુકત કુટુંબ મૃતપ્રાય થયું. પશ્ચિમમાં છે એ પ્રકારની વૃદ્ધોની સમસ્યાઓ આપણા દેશમાં પણ ઉપસ્થિત થવા માંડી. સ્પષ્ટ લાગે છે કે એ સમસ્યાઓ ઉત્તરોત્તર ગંભીર બનવાની છે.
વૃદ્ધોની સમસ્યાઓને વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરવાના ઉપક્રમ આપણા દેશમાં બૉમ્બે હૉસ્પિટલના મેડિકલ રિસર્ચ સેન્ટર તરફથી થયા છે, એ આનંદની વાત છે. એ સેન્ટરના નિયામક ડૅા. જ્યશંકર ડી. પાઠકે Our Elders (‘આપણા વૃદ્ધજના’)એ નામનું સંશોધન પ્રધાન પુસ્તક આ વિષયને અનુલક્ષીને તાજેતરમાં તૈયાર કર્યું છે. ડૉ. પાઠક શરીરક્રિયા વિજ્ઞાન Physiology ના અનુભવી પ્રાધ્યાપક અને વડોદરા મેડિકલ કૉલેજના નિવૃત ડીન છે.
ભારતમાં વવિજ્ઞાન અને વૃદ્ધ શુશ્રુષા ક્ષેત્રે તેમના આ ગ્રંથ દ્વારા એક નૂતન અને અગ્રયાયી અધ્યયન રજૂ થાય છે. એનાં પરિણામે અને તારણા તજજ્ઞો અને તબીબી વિજ્ઞાનના અભ્યાસીએ માટે જેટલાં ઉપયોગી છે એટલાં જ ઉપયોગી સામાન્ય જનતા માટે પણ હોઈ, એક પૃથ્ગ્જન તરીકે એનો પરિચય આપવાનો અહીં પ્રયાસ કર્યો છે.
સને ૧૯૨૧ માં ભારતવાસીની સરેરાશ આયુમર્યાદા ૨૬ વર્ષ કરતાં પણ ઓછી હતી. તે પાંચ દાયકા પછી ૧૯૭૧ માં વધીને ૫૨ વર્ષની થઈ છે. ૧૯૨૧ માં દેશની દોઢ ટકા વસ્તીની વય ૬૦ વર્ષ ઉપરની હતી. ૧૯૭૧ માં દેશની છ ટકા વસતી ૬૦ વર્ષ કરતાં મોટી હતી. આજે ભારતમાં સાડા ત્રણ કરોડ વૃદ્ધો છે. વીસમી સદીને અંતે એમની સંખ્યા સાત કરોડ લગભગ હોવાનો સંભવ છે, એમની સુખાકારી, આરોગ્ય અને નિર્વાહના અનેક પ્રશ્નો તેમણે પેાતે, કુટુંબ અને રાજ્યે શક્ય તેટલા પ્રમાણમાં હલ કરવાના
સમશ્યા
રહેશે. (વૃદ્ધત્ત્વ બરસા વિના) ‘જરાજીર્ણતા વિનાનું વાકય' આ મહાકવિ કાલિદાસની ઉકિત, થાડાંક જુદા સન્દર્ભમાં સાર્થક કરવાના પ્રયત્ન તો સર્વે એ કરવા જોઈશે. જો કે જગતના સૌથી સમૃદ્ધ દેશામાં રાજ્ય તરફથી અનેક પ્રકારના લાભ અને આશ્રય મેળવનાર વૃદ્ધોની સ્થિતિનું અવલાકન કરતાં જણાય છે કે કુટુંબના અને સંતતિના સ્નેહથી પ્રાપ્ત થતા આધાર અને બળની તુલના બીજા કશા સાથે થઈ શકે નહિ. ભારત જેવા દેશ જ્યાં ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિનાં પરિણામી પરિવર્તનો હજી માંડ પ્રારભાયાં છે. તે સંભવ છેકે રાજ્યાાય અને કુટુંબાાયની ઈષ્ટ સમતુલા જાળવી શકે. એમ બને તો સારું.
દેશ
આ પ્રકારનું અધ્યયન સંપૂર્ણ (Exhaustive) નહિ પણ ઉદાહરણાત્મક (Illustrative) હોય. વળી તે અમુક કાળ પૂરતું સીમિત હોય. ૧૯૭૩ થી ૧૯૭૬ સુધીના સમયગાળામાં ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગનાં મુંબઈવાસી ૩૫૩ પુરુષો અને ૯૬ સ્ત્રીઓની મુલાકાત લઈ, એક પ્રશ્નાવલિ દ્વારા તેમના ઉત્તરો મેળવી એમાંથી અહીં તારણા કાઢવામાં આવ્યાં છે. આ ૪૪૯ શ્રી પુરુ । સાઠ વર્ષ કરતાં મોટી ઉંમરનાં અને એકંદરે તંદરસ્ત તથા પોતાની કાળજી લઈ શકે એવાં હતાં. નાકરીમાંથી લોકો ૫૮ કે ૬૦ વર્ષે નિવૃત થાય છે; જેઓ જાહેર નોકરી કરતા નથી પણ ખાનગી નોકરીમાં છે અથવા પોતાના ધંધા કે વ્યવસાયમાં—તેઓ મોડા નિવૃત્ત થાય છે અથવા નિવૃત્ત થતા નથી. પરન્તુ શરીર નિર્બળ થાય તેમ તેઓને પણ પોતાના કાર્યનો વેગ ધીરો કરવા પડે છે. અનુકૂલનની વિવિધ સમસ્યાઓ તે પછી ઊભી થાય છે. સક્રિય કામગીરીમાંથી મનુષ્ય ફારંગ થાય એ પછી તેની તંદુરસ્તી કે એને અભાવ, વયને કારણે આવતી શારીરિક ક્ષીણતા કે મંદતા, વ્યાધિઓ, માનસિક સ્થિતિ, ‘મૂડ’, આર્થિક સલામતીના પ્રશ્ન, એકલતાની લાગણી અને સમય પસાર કરવાની મુશ્કેલી, કૌટુંબિક ચિન્તા, પેઢીગત અંતર વગેરે પ્રશ્ન જુદી રીતે ઉપસ્થિત થતા હોય છે. પ્રસ્તુત અધ્યયનમાં વૃદ્ધોની શારીરિક સ્થિતિ, વય અને આરોગ્યની સ્થિતિ અનુસાર તેમને મળવું જોઇતું પોષણ અને ખારાક, રુધિરાભિસરણ, શ્વાસતંત્ર, પાચન અને ઉત્સર્ગ તંત્ર અને જ્ઞાનતંતુની અનિયમિતતા, જાતીય સમસ્યાઓ, ઊંઘ, સ્વનાં, શરીરમાં થતા ફેરફાર અને હાડકાંના રોગા વગેરે વિષે સર્વેક્ષણને આધારે પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં મનુષ્ય જીવનસરિણી કેવી રાખવી જોઈએ અને વૃદ્ધોની દેખભાળની વ્યવસ્થા કેવી હોવી જોઈએ એ જણાવી યુદ્ધશુશ્રૂષાના વિજ્ઞાનની કાર્યમર્યાદા પણ આંકવામાં આવી છે. બાળપણ કે યુવાવસ્થામાં જ કોઈ મનગમતી પ્રવૃત્તિ કે શાખ કેળવી શકાય તો સારું, જે પાછલી વયે કામ આવે. How to Retire and Start Living એ નામનું અંગ્રેજી પુસ્તક કેટલાંક વર્ષ પહેલાં મેં વાંચ્યું હતું એનું અહીં સ્મરણ થાય છે.
યુરોપ અને અમેરિકામાં મેડિકલ કોલેજોમાં વયેાવિજ્ઞાન અને વૃદ્ધ શુશ્રુષાને અલગ અને સ્વતંત્ર અભ્યાસના દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો છે. પણ ભારતમાં એના અભ્યાસને હજી કેવળ અનૌપચારિક આરંભ થયા હોઈ એ માટે આ ગ્રન્થમાં નીચેના તાલીમ- કાર્યક્રમોની ભલામણ કરવામાં આવી છે.
(૧) મેડિકલ કોલેજોમાં સ્નાતક ક્ક્ષાએ વયેાવિજ્ઞાન અને વૃદ્ધશુરૂષાના અભ્યાસક્રમને સ્થાન આપવું તથા સ્નાતક કક્ષાની છેલ્લી પરીક્ષા પછીની ઈન્ટર્નશિપની તાલીમમાં પણ એનો સમાવેશ કરવો.
(૨) અનુસ્નાતક ડિપ્લામા અથવા ડીગ્રીના અભ્યાસમાં પણ આ વિષયની જોગવાઈ રાખવી.
(૩) જનરલ પ્રેક્ટીશના માટે આ વિષે આપ - વર્ષાં ચલાવવા. (૪) સામાન્ય જનતાનેા આ બાબતમાં રસ અને જાણકારી વધે એવા કાર્યક્રમાનું આયોજન કરવું.
(૫) તબીબા, અર્થશાસ્ત્રી, સામાજિક કાર્યકરો અને બીજાઓના સહકારથી વૃજનાને આરોગ્ય, આનંદ વિનેદ, બચત રોકાણ વગેરેમાં ઉપયોગી થાય એવાં માર્ગદર્શન કેન્દ્રોની સ્થાપના કરવી.
આ સૂચના કેવળ ઉદાહરણરૂપ છે અને પ્રસ્તુત સંશોધનનાં તારણમાંથી ઉદ્ભવેલાં છે. પણ આ સર્વેક્ષણ પાશ્ચાત્ય જીવન સરણીથી ટીક્કીક પ્રભાવિત થયેલા મુંબઈ મહાનગરના ઉપલા
