________________
તા. ૧–૧૧–'૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહેાત્સવ-વિશેષાંક
એવડી નૈતિકતાનું
ધર્મ, નીતિ, આદર્શ વગેરે માણસ માટે છે, માણસ એમના માટે નથી. માનવતા જ ગુમાઈ જાય તેા આ બધાનું મૂલ્ય કોડીનું યુ ન રહે અને માનવતા નિરંતર વિકાસ તથા ગતિશીલતામાં છે. માણસ જેવા પેદા થાય તેવા જ મરણ પામે ત્યારે આપણે કહીએ છીએ કે તેનું જીવન નિરર્થક નીવડયું, પશુના જીવન અંગે આપણે એમ નથી કહેતા, માણસ અને પશુના જીવન વચ્ચે એજ ફેર છે. માણસ પાસે બુદ્ધિ છે, જે પશુને નથી મળી અને માણસે એ બુદ્ધિના બળે જ આ આખીય સૃષ્ટિનું સર્જન કર્યું છે. અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા પૂરતું જ આ બધું નથી થયું. પેટ ભરવાનું અને પોતાની રક્ષાનું કામ તે જાનવર પણ કરી શકે છે, પણ ણસના જાવનનું ધ્યેય માત્ર એટલા પૂરતું સીમિત નથી. એનું જીવનલક્ષ્ય ોથી ઘણું ગહન અને વ્યાપક છે, સતત વિકાસ એ જ એની સાચી વ્યાખ્યા છે. વિકાસ અને તેથી ય વધુ વિકાસ માટે જ એના રાખે! જીવનસંઘર્ષ છે અને એ લક્ષ્ય ભણી જ એની શાક જીવનયાત્રા ચાલે છે. આ યાત્રાના કોઈ છેડો જ નથી. પણ, એ યાત્રાનું નામ જ વન છે. આ યાત્રાના લય જ્યાં અટકયો કે જાવનના અંત. સા યાત્રા અનંત અને નાદિ છે અને એ જ મનુષ્યના જીવનનું ધ્યેય છે. એટલા માટે તે કહેવાયું છે ‘તમસા મા જ્યોતિર્ગમય, અસતોમા સત્નમય, નૃત્યોર્મા અમૃતગમય (આપણે સદા અંધકારમાંથી પ્રકાશ ભણી, અસત્ માંથી સત ભણી અને મૃત્યુથી અશ્રુતતત્ત્વ ભણી ગતિ કરીએ).
એ યાત્રાના પથ પર માણસે પેાતાના વિચાર અને અનુભવના સંયોગથી ઘણા નિયમેા ઘડયા, અનેક પરંપરાઓ સ્થાપી, જેને આધારે જીવનના વિકાસને ક્રમ સતત પ્રગતિશીલ રહે પણ માનવ જીવનના ઈતિહાસમાં વારંવાર એવું જોવા મળ્યું છે, કે આવા વિધિ-નિષેધા તેના વિાસક્રમમાં ઊલટા અવરોધક બની રહ્યા છે. એવું જયારે જયારે બન્યું છે ત્યારે માણસનું જીવન કંટાળાજનક બન્યું છે, એને એવી અનુભૂતિ થઈ છે કે એની યાત્રા અવળા માર્ગે જઈ રહી છે- સત્યથી અસત્ય અને જીવનથી મૃત્યુ ભણી જઈ રહી છે. આમ થાય ત્યારે માણસે એવું પણ અનુભવ્યું છે કે જીવનના સંઘર્ષમાં વધુ સમૃદ્ધ વધુ શક્તિશાળી લોકો યાત્રાને ઊલટી કરવા માટે જવાબદાર છે. જેઓ માત્ર સ્વાર્થને દષ્ટિ રામક્ષ રાખીને ચાલે છે. તેઓ એવાં ધારણ બનાવી દે છેએક પેાતાને એટલે કે સત્તા અને સંપત્તિવાળા માટે અને બીજું મજોર અને હાથ નીચેના લોકો માટે. વર્ણવાદના મૂળમાં આ જે કહાણી રહેલી છે. માણસ ટાળા અને સમૂહામાં રહ્યો, જાતિએ અને સમાજમાં ભળ્યા, ધર્મ અને સંપ્રદાયો દ્વારા વિભાજિત થયો એટલે વર્ગો બન્યા. આ બધાના મૂળમાં એકનું બીજા દ્વારા થતું શોષણ અને સ્વાર્થથી રચાતા ખેલ છે. જીવનને જુઠાણા અને ફરેબથી મુકત રાખવા અનાચાર અને અત્યાચારથી બચાવવા જે નિયમેને આગળ કરાયા એ જ નિયમા વારંવાર પાળ જ સાબિત થયા. ધર્મ અને નીતિના માલિક બનીને કેટલાકો બેસી ગયા, બીજાઓ માત્ર એના પાલક બની રહ્યા. આ સ્થિતિનું આરોપણ માત્ર બહારથી નથી થયું, આંતરિક જડતા સાથે ય એના સંબંધ છે. સામાન્ય માણસ આ નિયમેાના નિયામક નહીં, એના ગુલામ-કેદી બની ગયો. સ્વાર્થીજનોની ખટપટોથી જ નહીં, માનસિક જડતા અને કૂપમંડૂકની સ્થિતિમાંથી મુકત થવા વૈચારિક ક્રાંતિઓ થતી
રહી છે-કદાચ થતી રહેશે.
આપણે આજે એવી જ વૈચારિક ક્રાંતિને આરે આવી ઊભા છીએ. આપણે એ રોજના અનુભવ છે કે આપણે બોલીએ છીએ એક અને કરીએ છીએ બીજું. આપણા આખાય જીવન પર એક ટ્રૂિત્વ (બેવડાં ધારણ) છવાયેલું છે. ઈમાનદારી અને નીતિની વાત કરતાં આપણે થાકતાં નથી, પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે આપણે આપણી જાત પ્રત્યે પણ સાચેસાચ ઈમાનદાર નથી, જીવનના સત્યના આપણે એકવાર નહીં, સેંકડો વાર અનુભવ અને સાક્ષાત્કાર કરી ચૂક્યા છીએ. પણ એ આખી દાટ અસત્યના માર્ગે જ રહી. જીવનને સત્યના પ્રકાશ અને માર્ગ ચીંધવા ઘડેલી કહેવાતી ન્ક માન્યતાઓ આજે બે વિપરીત અંતિમેા પર આવી ઊભી છે. જઈ રહી છે. જે મેટાં છે. સંપત્તિ કે સત્તાધારી છે, શક્તિશાળી છે તેમના વર્ગ, પેાતાન
સ્વાર્થ સાધવા નૈતિક માન્યતાઓ અને મૂલ્યોને અર્થ સગવડિયા બનાવી દે છે. બીજી બાજુ સાધારણ અને કમજોર વર્ગના લોકો
૧૩
સ કેટ
પર એ જ માન્યતાઓ શોષણ ટકાવી રાખવા લાદી દેવાઈ છે. માનસિક ગુલામી સૌથી મોટી અને બૂરી ગુલામી છે અને એથીય વધુ ખરાબ છે એને સહારો આપી રહેલી ધાર્મિક ગુલામી,
આ રીતે બનેલી અને ચાલતી બેવડી નૈતિકતાની સ્થિતિમાં આપણા મધ્યમ વર્ગ સૌથી વધુ પીડિત છે. સ્વતંત્રતા અને સમાનતાના,બધા દાવા અને નારા છતાં મધ્યમ અને સાધારણ વર્ગના લોકો આજે પણ એ જ કહેવાતી નૈતિક માન્યતાઓના નાગપાસમાં બંધાયેલા છે, જે ખોટી અને પોકળ સાબિત થઈ ચૂકી છે. અંદર જે સારું લાગે છે તેને બહારમાં અસત્યનાં પ્રલાભના અને ભય પ્રગટ થવા નથી દેતા. આપણું ભીતર આપણા બાહ્ય સાથે મેળ નથી રાખતું એ જ આપણી સૌથી મોટી સમસ્યા છે. માનસિક અને વૈચારિક જડતાના તાળાં લાગેલાં કબાટ, બહારના ચોતરફ પ્રકાશ ફેલાવતા સત્યને પોતાની ભીતર પહોંચવા જ નથી દેતા. વિજ્ઞાનની અભૂતપૂર્વ સંશોધન યાત્રાએ જગત અને જીવનનાં ઘણા નવા તથ્યોને પ્રકાશિત કર્યા છે, બીજી બાજુ સેંકડો, બલ્કે, હજારો વર્ષોથી પ્રચલિત માન્યતાઓ અને રૂઢિરાને ભાં ભેગા કરી દીધાં છે. છતાં સમાજનો બહુ મેટા અંશ જે પણ એ સત્યના ખુલ્લા દિલે સ્વીકાર નથી કરતો. એ જ સ્થિતિને જોઇને અણુવિજ્ઞાનના આવિષ્કર્તા (સંશોધક) આઈન્સ્ટાઈને કહેલું, “અણુયુગનો માણસ માત્ર બાહ્યાચારમાં જ યુગના છે, મનથી તે પ્રેરિત ચિંતન અને વિચારના સ્વીકાર નથી કરતો." આ કેટલી મે ટી આત્મવંચના છે !“તમસે મા જયોતિર ગમય”ના આદર્શનું સંવર્ધન કરનારા સમાજ સામે ઊભેલી જ્યોતિનો અસ્વીકાર કરીને અંધારામાં ઊભા રહેવાનું પસંદ કરે છે. એટલું જ નહીં, અંધારાને જ ય માને છે, ગંધકારમાં જ પેાતાને સુરક્ષિત સમજે છે. એટલા માટે એ અંધકારનું વિસર્જન કરવા નથી માગતા અને જે રૂઢિઓ તથા માન્યતાઓને કારણે આ અંધકાર કામ રહ્યો છે તેનું ખંડન કરવા નથી માગતો. પ્રકાશની સમસ્યાઓના જવાબો અંધકાર પાસેથી ઈચ્છે છે, અણુયુગના પ્રશ્નનું સમાધાન મનુયુગની સંહિતાઓમાં શોધે છે.
એનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાનનો સ્વીકાર નથી કરી શકતું કે સહી નથી શકતું. વિજ્ઞાનથી મળેલી સાધનસગવડોના એ લાભ ઉઠાવે છે, ઉઠાવવા માગે છે, પણ વિજ્ઞાનના પ્રકાશમાં પેાતાને રાખી કે જોઈ નથી શકતો. આરામ અને ભાગવિલાસની કઈ વસ્તુ કર્યાં છે, કર્યાં બને છે એના પર જ એનું ધ્યાન સતત રહે છે. એ વસ્તુઓને એ વધુ ઊંચા ભાવે, રીછૂપીથી ખરીદવા માગે છે. નાની શોધમાં રહેનારા વેપારીઓ પણ આવી વસ્તુઓ બનાવવાની અને વેચવાની તજવીજમાં રહે છે, એવું કરવામાં પશ્ચિમના અનુકરણનું મૂળ વચ્ચે નથી આવતું પણ જ્યાં જીવનના દષ્ટિકોણનો પ્રશ્ન છે ત્યાં માણસ જૂનીપુરાણી પ્રણાલિકાએના જ રાગ્રહ સેવે છે. વેપારી જ શા માટે, મેં એવા વિજ્ઞાનીએ પણ જોયા છે, જેઓ પ્રયોગશાળા અને વિજ્ઞાનના સંચાલિત કારખાનાએમાં જ વિજ્ઞાનની શકિતને ઓળખે છે અને સ્વીકારે છે. અંગત જીવનમાં આગ્રહપૂર્વક જૂનાપુરાણા રીતરિવાજો પર લોકોને ચાલવા દે છે એટલું જ નહીં પણ એમ થવા દેવામાં જ ગૌરવ માને છે. એમ લાગે છે કે માણસ ખાય છે. વિજ્ઞાનયુગનું, પણ જીવે છે ગાબરયુગમાં. પણ આમ ને આમ કાયમ માટે ચાલી શકે નહીં એટલે એની હાલત ધાબીના કૂતરા જેવી ન અહીંને ન ત્યાંના-જેવી બની રહી છે. એ વચ્ચે ઝૂલી રહ્યો છે. વિજ્ઞાનના અસીમિત ક્ષેત્રમાં એ અંદરની પરંપરાઓથી જડાયેલા છે.મુકિત અને બંધનના સંઘર્ષ એની ભીતર ચાલી રહ્યો છે.
આ બાબતમાં સંક્રાંતિકાળની વાત કરે તે પછી એ જ વાત કર્યે જાય છે. આપણા વિચાર, ચિંતન અને જીવનના દષ્ટિકોણમાં પરિવર્તનની ગતિ અત્યંત મંદ છે, અલબત્ત, એટલી બધી ધીમી નહીં જેટલી બાહ્યાચાર અને પ્રણાલિમાં છે. પૃથ્વી, જળ, વાયુ, આકાશ અને અગ્નિ-સૃષ્ટિનાં મૂળ પંચહાતત્ત્વા છે, એના સંદર્ભમાં એમની આંતર-પરાવલિમ્બત ક્રિયા પ્રતિક્રિયા અને પરિણામને ધ્યાનમાં લઈને વિજ્ઞાને સૃષ્ટિ અને જીવનનાં જે સત્યા તદૃન ઉંઘાડાં કરીને આપણી સામે મૂકી દીધાં છે. એથી જુદી રીતે પણ આપણે આપણા જીવનનાં ક્રિયા-કલાપ। નથી બનાવી શકતા, પણ મનથી આપણે આજે ય એ નવીનતાના ઈનકાર કરતા રહ્યા છીએ. એ
