________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જ્યંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
બધી ઉપાધિ વધારવી પડી છે પણ તારૂ કેમ ચાલે છે? એ તો કહે, આ સાંભળીને આવેલ અતિથિ બાવાજી બોલ્યા કે ભાઈ! એક લાંગાટીની સલામતી માટે તે પાતે વૈરાગ્યપૂર્વક લીધેલા સંન્યાસ ખાઈ નાખ્યો અને આ બધી પળેાજણમાં પાછા જેવા ગૃહસ્થ હતા તેવા બની ગયો. આ તો સાધનાના રસ્તા નથી પણ અવતારને નિષ્ફળ બનાવવાના રસ્તા છે. મારી પાસે પણ લંગોટી તો છે જ પણ તેને સંભાળવાની ચિંતા મારે કયારેય કરવી પડી નથી અને મારી લંગોટીને ક્યારેય ઉંદરે કાતરી જ નથી માટે હું આ પ્રપંચમાંથી બહાર આવ અને તે લીધેલ. સંન્યાસવૃત્તિને ફરી ધારણ કર અને આટલી બધી ફિકર લંગાટીની કરવાની હોતી હશે? આ થા ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે જાણ્યે-અજાણ્યે સલામતીને બહાને આપણે પરિગ્રહ કેવી રીતે વધતો રહે છે અને એને લીધે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્યનાં આપણા મહાવ્રતો તથા અણુવ્રતા કેવી રીતે છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે તેની સરત પણ રહેતી નથી. આપણે અહિંસાની, સત્યની, અધૈર્યની બ્રહ્મચર્યની સર્વાંશે કે દેશથી અર્થાત્ અલ્પાંશે પાલના કરવી હોય ત પરિગ્રહનું નિયમન કર્યા સિવાય શક્ય જ નથી. પરિગ્રહની પાછળ હિંસક વૃત્તિ તો રહેલી જ છે. એવી હિંસક વૃત્તિથી કેમ જાણે આપણે ટેવાઈ ગયા હોઈ તે એ હિંસક વૃત્તિ આપણી જેવા અહિંસાધર્મીને કઠતી પણ નથી, એટલું જ નહીં કેટલીકવાર તો ધર્મને નામે પણ પરિગ્રહ ચાલતો રહે છે એની પણ આપણને જાણ થતી નથી. જૈન આગમેામાં જણાવેલ છે કે “ચિત્તમાં અચિતં વા પરિગ્રહ્ય વા કિસામપિ” અર્થાત સજીવ કે નિર્જીવ ઘેાડો પણ પરિગ્રહ કરવાથી ભાવકર્મો છૂટી શક્વાતાં નથી. દેહધારી વ્યકિત માટે સર્વથા અપરિગ્રહી થ શક્ય નથી. દેહધારી વ્યકિત પરિગ્રહ ઉપર નિયમન તો જરૂર કરી શકે છે અને એ રીતે પરિગ્રહજન્ય હિસા વગેરે દૂષણાથી જરૂર બચી શકે છે. દાખલા તરીકે આપણી સામે ત્રણ પ્રકારની ચીજો ઉપસ્થિત હોય છે તેમાંથી આપણે આપણા કાર્ય માટે એવી ચીજ પસંદ કરવાની છે જે આપણી તૃષ્ણાને બહેકાવે નહીં, તો જેમની વૃત્તિ અપરિગ્રહપરાયણ છે તેઓ એવી વસ્તુ પસંદ કરશે જે દ્રારા ઓછામાં ઓછા પરિગ્રહ ·ર્યો કહેવાય. જે લોકો કોયાર્થી હોય છે તેઓ આ રીતે અપરિગ્રહની વૃત્તિ કેળવતા હોય છે. સુખ કે શાંતિની ખરી ઝાંખી કરવી હોય તો “મૂર્છા વૃત્તિના ધીરે ધીરે ત્યાગ કરવા જોઈએ. આમ દેવ પાડવાથી—અભ્યાસ કરવાથી—ચિત્ત અપરિગ્રહવૃત્તિથી ટેવાઈ જાય છે. જે ખરા અર્થમાં અપરિગ્રહી હોય છે તે કોઈના પણ દુ:ખનું નિમિત્ત થતા નથી. આ રીતે અપરિગ્રહવૃત્તિ અહિંસાની સાધનામાં સહાયક બને છે તથા અપરિગ્રહીને અસત્યનો આશ્રાય લેવાની જરૂર જપડતી નથી. તેથી અપરિગ્રહવૃત્તિ સત્યની સાધનામાં પણ મદદગાર થાય છે આમ વિચારતાં અપરિગ્રહવૃત્તિ સુખકર નીવડે છે અને દુ:ખના નાશમાં પ્રબળ સહાયક બને છે. અપરિગ્રહ માટે મૂર્છાનો ત્યાગ જ સબળ સાધન છે તે ન ભૂલાય. બેચરદાસ દોશી
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના સુવર્ણ જયંતી મહાત્સવ નિમિત્તે વિશેષાંક બહાર પાડવાના સંઘની કાર્ય વાહક સમિતિએ નિર્ણય કર્યો ત્યારથી વિશેષાંક સમિતિના સભ્યો સર્વશ્રી (૧) ડૉ. રમણલાલ સી. શાહ (૨) શ્રી કાંતિલાલ ડાહ્યાભાઈ કોરા (૩) શ્રી ત્ર્યંબકભાઈ મહેતા (૪) પ્રો. તારાબહેન રમણલાલ શાહ એ સતત જહેમત ઊઠાવી છે. એમાં ય શ્રી ત્ર્યંબકભાઈની સૂઝ અને પરિશ્રામ ધ્યાન ખેં ́ચે એવા રહ્યા છે. આ વિશેષાંકમાં પ્રબુદ્ધજીવન’ના ધારણને અનુરૂપ લેખા અને કાવ્યો મોકલવામાં એના સર્જક લેખકો-કવિઓ આ વિશેષાંકના આત્મા છે. એ સૌના અને આ કાર્યમાં ઉપયોગી થનાર અન્ય મિત્રાના અમે આભારી છીએ.
મંત્રીઓ, શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ
તા. ૧–૧૧–૭૮
‘પ્રબુદ્ધ જીવન' નું મહત્ત્વ
ગુજરાતનાં સમાચાર સામયિકોમાં ત્રણ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. - ‘ભૂમિભૂત્ર’, ‘નિરીક્ષક’ અને ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’, એમાં ‘પ્રબુદ્ધ જીવન જૂનામાં જુનું છે. ત્રણેની પ્રતિષ્ઠા ઊંચી છે. જો કે ત્રણેના અભિસન્માનમાં ફરક છે. દેશજનના ઉત્કર્ષ અને રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ, એવું ક’ઈક ધ્યેય ત્રણેનું સમાન છે. સ્વસ્થ, ઉદાર, સ્વતંત્ર વિચારની અભિવ્યકિત માટે આ ત્રણેય પીઠિકા થઈ શકે છે. એક રીતે, ત્રણે ય પત્ર મનીષી અને વિષ્ણુધાનાં અને સંવેદનશીલ વાચકોનાં પત્રા છે. પરંતુ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' ની એક વિશિષ્ટતા એના પ્રભવમાંથી ઊતરી આવી છે ને વિકસી છે. જૈન ધર્મ, જૈન સંસ્કાર, જૈન રહેણીકરણી અને જૈન વિદ્યોપાસના ભણી તેના ચર્ચા વિષયાનું ઓછેવત્તે અંશે વલણ છે. પણ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' ની નીતિની વિશિષ્ટતા એ છે કે આ ઝાક તેની મર્યાદા બનતા નથી - એક રીતે સર્વ ભારતીય ધર્મ માર્ગની આ ખૂબી છે. અભિપ્રાય દર્શનમાં પણ અહિંસક રહેવું, અન્યના સત્યાંશના સ્વીકાર કરવા, અન્યની આસ્થાના પ્રતિવાદમાં આકુલન થવું. વિવેક જાળવવા, સમતા રાખવી, એ તો જૈન ચિંતન પરંપરામાં પ્રાણ છે. એ પણ તપ અને સાધનાનું અંગ છે. વળી સલ ભારતીય ધર્મવિચારની પરંપરામાં સમ્યક જ્ઞાનની પ્રતિષ્ઠા છે અને તત્ત્વ શેાધનના સર્વ પુરુષાર્થ માટે આદર છે. આને લીધે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ના થોડા ઘણા સાંપ્રદાયિક ઝોક પણ સૌને સચેત કરે છે અને આચાર વિચારની સર્વ પ્રણાલીઓનું શોધન કરવા પ્રેરે છે. અલબત્ત, સત્ય અને ક્રોયની નિષ્ઠાથી કરેલી અને પૂર્ણ સમતાવાળી આલાચના પણ કેટલાક અતિરૂઢ ખ્યાલાની ચિકિત્સા કરે ત્યારે સંબંધ વર્ગને આઘાત થાય છે અને તેવે વખતે પત્રના સંચાલકોની ધીરજની અને સત્યનિષ્ઠાની કસોટી થાય છે. આનો અનુભવ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' ના તંત્રીઓને અવશ્ય થયા હશે. વિચાર, શેાધન અને સમન્વયસાધનાની યાત્રામાં આવી કસોટી અનિવાર્ય છે. પણ આવે પ્રત્યેક પ્રસંગે મંત્રીનું અભિપ્રેત કળવું મુશ્કેલ નથી હોતું અને તે સૂક્ષ્મ રીતે વાચકના હૃદયમાં સીંચાય જ છે.
‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ના હરકોઈ અંક જોતાં એના વિચાર વિમર્શના મંચ કેટલા વૈવિધ્યવાળા અને ઉદાર છે તે પરખાશે. એ જ રીતે એની સાથે સંકળાયેલી વ્યાખ્યાનમાળાઓ પણ એ વાતનું સમર્થન કરશે. આ સર્વ પત્રની વ્યાપક સૂક્ષ્મ અને ઉદાર જનસેવાના સંકલ્પનું નિદર્શક છે.
શ્રી ચીમનલાલભાઈના કાર્યની ખાસ નોંધ લેવી ઘટે. ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' ના પ્રત્યેક વાચક તંત્રીને શું કહેવાનું છે તે જાણવા આતુર હોય છે. શ્રી ચીમનલાલ શાહ, નિખાલસ, દ્રઢ, સૌજન્યશીલ, પયૅપિક છે. તેઓ તત્ત્વવિચારક છે તેટલા જ વ્યવહારવિંદ છે. પરમ સત્ય કે તથ્ય અને કાર્યાન્વિત થઈ શકે એવી ભાવનાના તે ભેદ કરી શકે છે. એમની દૃષ્ટિ અસંગતિઓને, વિપરીતતાઓને અતિવાદને અને દંભને ઓળખી કાઢે છે; તેમ જ સાચી વાતને વ્યવહારમાં મૂકવાના માર્ગ પણ શોધતા આવે છે. વળી ચલઅચલ, ઉચ્ચાવચ્ચ મૂલ્યોના પણ તેમની બુદ્ધિમાં માપદંડ હોય છે. તેથી તેમની તારતમ્યની સૂઝથી આપણે પ્રભાવિત થઈએ છીએ. શ્રી ચીમનભાઈ શાહે પત્રના તંત્રી થતાં પહેલાં વિવિધ લાકસેવા કરી છે પણ મને લાગે છે કે, ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' ના તંત્રી તરીકે જે કાર્ય તેઓ કરે છે, જે વિચારો તેઓ પ્રબળ બનાશે છે શુદ્ધ કરે છે. અને વહેતા કરે છે, તે કદાચ તેમની ઉત્તમ જનસેવા હશે. એમની સંસાર સંપત્તિમાં વિદ્રતા સાથે જૈન દષ્ટિ, સંયમ સમાનતાની સમ્યક્ દષ્ટિ ભળેલી છે. તેથી તેમની વિચારણા દ્વારા આપણી ભદ્રાંછી જીવન દષ્ટિનું પણ શોધન અને સંવર્ધન થાય છે.
‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ માટે ગુજરાત જરૂર અભિમાન લઈ શકે. સુરત તા. ૨૨-૯-૧૯૭૮ - વિષ્ણુપ્રસાદ ૨. ત્રિવેદી
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક મહેાત્સવની ઉજવણી પ્રસંગે વિશેષાંક અંક ૧૩ અને ૧૪ એમ પણે બહાર પડે છે. એટલે તા. ૧૬-૧૧-૧૯૭૮ ના આગામી આવ્યો છે, જેની નોંધ લેવા વિનંતિ.
સંઘના સુવર્ણ જયંતી, પ્રબુદ્ધ જીવન ' ના બે અંકોને સંયુક્ત- પ્રબુદ્ધજીવન' ના અંકબંધ રાખવામાં
વ્યવસ્થાપક, પ્રબુદ્ધજીવન
