________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન: સુવર્ણ યંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
58 શ્રો પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા: એક વિહંગાવલોકન
છે ને આવી અમૃતવાણીનું જૈને અને જૈનેતરે વૃદ્ધો અને યુવાને, સરખી રીતે રસપાન કરતા હોય છે. સિદ્ધિની સાથે સુવાસનું પણ ઘણું મહત્ત્વ છે. આ વ્યાખ્યાન રૂપી વિશાળ મહાસાગરમાં વિહાર કરીએ તે વિચાર મૌકિતકોને અખૂટ ખજાને પ્રાપ્ત થાય.
છેક ૧૯૩૭ માં યોજાયેલ પ્રથમ પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાનો કાર્યક્રમ નીચે પ્રમાણે હતો. તારીખ વિષય
વ્યાખ્યાતા ૨-૯-૧૯૩૭ પ્રારંભિક પ્રવચન - પંડિત સુખલાલજી સવારના ૯ થી ૧૧ આચાર ધર્મ - મગનલાલ પ્રભુદાસ દેસાઈ ૩-૯-૧૯૩૭ ' સેકેટિસ
- ગોકુળભાઈ દોલતરામ ભટ્ટ સવારના ૯ થી ૧૧જીવતો અનેકાનો કે હેય? – પંડિત દરબારી લાલજી
૪-૯-૧૯૩૭
આપણી સાધુ સંસ્થા – ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ કર્મસિદ્ધાંત - મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીયા
– ઈન્દુમતિબેન મહેતા – જગદીશચંદ્ર જૈન
૫-૯-૧૯૩૭ નવા યુગની ધર્મભાવના રવિવાર ૯થી ૧૧ શ્રીમદ રાજચંદ્ર બપોરે ૩ વાગે જૈન આચાર વિચારની
-પુનર્ધટના
'
-પંડિત દરબારીલાલજી
૬-૯-૧૯૩૭ જેને અને અહિંસા તત્ત્વ – રમણિકલાલ મ. મોદી સવારે ૯ થી ૧૧ સંત તુકારામ
- કેદારનાથજી
૭-૯-૧૯૩૭ ભગવાન પાનાથ ૯ થી ૧૧ સવારે ગીતાધર્મ
– મેહનલાલ દ. દેસાઈ - કેદારનાથજી
આજથી લગભગ ૪૨ વર્ષ પૂર્વે “શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘે પર્યુષણ પર્વ નિમિત્તે વ્યાખ્યાનમાળા'ની ક્રાતિકારી પ્રવૃત્તિને એક પ્રયોગ રૂપે આરંભ કરેલે જે તત્કાલીન ધાર્મિક અને સામાજિક પરંપરાની એક વિલક્ષણ અને મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટના હતી.
જૈનો માટે પર્યુષણ એક ઉપાસના અને તપસ્યાનું મહાપર્વ છે. એ પર્વની ઉજવણીના ભાગ રૂપે આવી જ્ઞાન - વિસ્તરણ પ્રવૃત્તિનો જન્મ એટલે એક નવયુગનું મંડાણ થયું કહેવાય. આવી વૈચારિક પ્રવૃત્તિનું મૂલ્યાંકન એના બાહ્ય હેવાલના આધારે જ કરી ન શકાય. એનાં પરિણામે તો શ્રોતાઓનાં ચિત્તમાં જન્મતા હોય છે. આત્મ તત્ત્વને ઢંઢોળીને જ્ઞાનની નવી દિશાઓ ઉઘાડવાનું તથા ધાર્મિક અને સામાજિફ ક્ષેત્રે ચૈતસિક જાગૃતિ લાવવાનું કામ આ વ્યાખ્યાનમાળાની શ્રેણીએ કર્યું એ નિર્વિવાદ હકીકત છે.
લગભગ ચાર દાયકાઓથી ફરતી રહેલી આ વ્યાખ્યાનમાળાના માંગકાઓને એકત્ર રાખનાર ‘સૂત્ર’ એ જ્ઞાન છે. ‘મેર” એ ચિંતન છે. માળાના મણકા દેખાય છે પણ એને આધાર દેખાતું નથી. આ જ્ઞાનસૂત્ર અતિ મહત્વનું છે તે જ પ્રમાણે વ્યકિતને પોતાના વિષે તથા પોતાની આસપાસની સૃષ્ટિ વિશે વધુ સભાન અને સજજ કરે એ દષ્ટિએ ચિંતનની પણ વિશેષતા છે. - આ વ્યાખ્યાન માળા પ્રવૃત્તિ તરીકે ઐતિહાસિક મૂલ્ય તે છે જ; પરંતુ એનું પરિણત થનું લક્ષ્ય તે આધ્યાત્મિક અને જીવનચિંતન છે. ધર્મ, સમાજ, રાજકારણ આદિના સંદર્ભમાં માનવજીવન તથા માનવવ્યવહાર જ વધુ મહત્ત્વને છે, એવો અભિગમ હવે એ આ પર્વનું પુણ્ય છે. સમાજને સ્પર્શતા વ્યાપક પ્રશ્નોની ચર્ચા, માનવતામૂલક ભાવના અને વિશાળ દૃષ્ટિકોણ - આ મુદ્દાઓ આ પ્રવૃત્તિની ભૂમિકા રૂપે રહ્યાં છે. જેમ સમય - સંદર્ભ બદલાતા રહ્યો તેમ વિષય અને વકતાની પસંદગીનું સ્તર પણ બદલાતું રહ્યું અને વિકરાનું રહ્યું. વ્યકિતને જીવનપાથેય મળી રહે, નવ પ્રકાશનું એકાદ કિરણ પણ પ્રાપ્ત થાય અને પોતાના દૈનિક વ્યવહારમાં આવી વૈચારિક નૂતનતાને એ પ્રયોજી શકે એવું માળખું આ પ્રવૃત્તિઓ તૈયાર કર્યું છે. - ધર્મ, અધ્યાત્મ, રાજકારણ, અર્થકારણ, સમાજકારણ, શિક્ષણ, મને વિજ્ઞાન, ચિકિત્સા, રોગનિવારણ, ઈતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને સાહિત્ય ઉપરાંત બદલાતાં અને વિકસતાં પરિબળો - આ બધાં તો વ્યાખ્યાનમાળાની વિષયલક્ષી વિવિધતા અને સભરતા દર્શાવે છે. ભિન્ન ભિન્ન રસ – રુચિ ધરાવતા માતાજને અન્ય વિષય પરત્વે પણ અભિમુખ બને અને સ્વીકારતા થાય એ આની ફળશ્રુતિ છે.
વ્યાખ્યાનમાળાની ભાષાનું માધ્યમ વકતાની માતૃભાષાને સાનુકૂળ રાખવામાં આવતું હોઈ વ્યાખ્યાતા પોતાની રજૂઆત અને અભિવ્યકિતની અસરકારકતા સાધી શકે છે. તદનુસાર, ગુજરાતી ઉપરાંત હિન્દી, મરાઠી, ઉર્દૂ અને અંગ્રેજી ભાષામાં પણ વ્યાખ્યાને થયાં છે અને શ્રોતાઓએ રિવ્યાં છે.
અભિવ્યકિત અને વાકછટાના આ પ્રકારના વૈવિધ્ય દ્વારા ભાષાકીય ઐકય તેમ જ ભાવાત્મક એકતા સંધાય છે. શ્રોતાગણમાં સર્વધર્મ પ્રત્યે સમભાવ અને સમાદર જાગે છે તથા ધાર્મિક નિરપિતા અને સહિષ્ણુતાને પિપણ મળે છે. વિવિધ ધર્મના ફાતા સાધુ - સાધ્વીજીઓ ધૂરંધર ચિંતક, ફિલસૂફ, અનુભવસમુદ્ધ રાજકારણીઓ, સુપ્રસિદ્ધ કેળવણીકારે, ડોકટરો અને સમાજસેવ વિખ્યાત સંગીત અને ખ્યાતનામ વ્યાપારીઓ પણ આ સર્વાગીણ વ્યાખ્યાનમાળામાં પ્રવચન રૂપી પ્રસાદ આપી ગયા છે અને આદર પામ્યા છે. ક્લકત્તાથી કર્ણાટક, દિલ્હીથી મહારાષ્ટ્ર અને મધ્ય પ્રદેશથી આંધ્રપ્રદેશ એમ ભારતના ચારે ય ખૂણેથી શોધ કરીને અધિકારી વકતાઓને આમંત્રણ અપાય છે.
આ વ્યાખ્યાનમાળાએ પિતાને એક વિશિષ્ટ શ્રોતાવર્ગ પણ ઊભો કર્યો છે. પ્રતિવર્ષ શ્રોતાઓ વ્યાખ્યાનમાળાની પ્રતીક્ષા ચાતકની જેમ કરતા હોય છે. આઠ દિવસે અવિરતપણે વહેતી આ પુનિત જ્ઞાનગંગાના નિર્મળ જળમાં કોઈ ચંચુપાત કરે, કોઈ આચમન કરે તે કોઈ અકિંઠ રસપાન કરે. એક જ મંચ ઉપર આઠ - આઠ દિવસ સુધી સોળ સોળ વકતાઓને જુદા જુદા વિષયો ઉપર બોલતા સાંભળવા એ અનન્ય લ્હાવે છે. પ્રાચીન, મધ્યકાલીન અને અર્વાચીન એવી ભિન્ન ધાર્મિક પરંપરાની તુલનાત્મક વિચારણા, જીવનને સ્પર્શતા અનેક પાસાંઓનું મૌલિક દર્શન, વિચારોનું દહન અને સિદ્ધાંતનું નવનીત પ્રબુદ્ધ વ્યાખ્યાતાઓ દ્વારા પીરસાય
૮-૮-૧૯૩૭ ધર્મ અને સદ્ધર્મ – ધર્મનંદ કોસંબી સવારના પ્રશ્નોત્તર
– કિશોરલાલ મશરૂવાળા બપોરે ૨ વાગે આપણો વારસે - કાકાસાહેબ કાલેલકર ૯-૯-૧૯૩૭ આપણા ધર્મોનું આપણે -- કાકાસાહેબ કાલેલકર સવારના ૯ થી ૧૧ શું કરીશું ?
ભગવાન ક્ષભદેવ અને – પં. સુખલાલજી
તેમને પરિવાર આજ સુધીમાં આ વ્યાખ્યાનમાળાના અંતસ્તલને પાવન કરનારાં તથા પોતાની ધર્મવાણીને લાભ આપી જનારાં પૂ. સાધ્વીજીઓ તથા પૂ. સાધુ મહારાજોમાંનાં થોડાંક નામ આ રહ્યાં: મહાસતી ઉજજવળકુમારીજી, સાધ્વી શ્રી પ્રિયદર્શનાજી, મુનિશ્રી, જિનવિજ્યજી મુનિશ્રી પુણ્યવિજ્યજી, મુનિ શ્રી નગરાજજી, મુનિશ્રી રૂપાંદજી મુનિશ્રી સંતબાલજી.
- વિદુષી મહિલા વ્યાખ્યાતાઓમાંથી કેટલાંક નામે નીચે મુજબ લેખાવી શકાય: હંસાબહેન મહેતા, લીલાવતી મુન્શી, સરલાદેવી સારાભાઈ, ઈન્દુમતીબેન ચીમનલાલ, સુચેતા કૃપલાણી, નિર્મળાબેન ઠકાર, મધર ટેરેસા, મદીનાબહેન અકબરભાઈ, રુકમણીદેવી એરન્ડેલ, લેડી રામરાવ, તારકેશ્વરીસિંહા, ફાતમાબેન ઈસ્માઈલ, ભગિની આત્માપ્રાણા, ડો. ઉપાબેન મહેતા, ડૅ. મધુરીબેન શાહ, ડે. નીરાબેન દેસાઈ, પૂણમાબેન પકવાસા, ડો. હોંપદાબેન પંડિત ફેં. તારાબેન શાહ,
હવે કેટલાંક વિશિષ્ટ પ્રવચનકારોનાં નામે અવલોકીએ (પ્રથમ વ્યાખ્યાનમાળાનાં વ્યાખ્યાતાઓનાં નામ સિવાયનાં ' | સર્વશ્રી દાદા ધર્માધિકારી, શંકરરાવ દેવ, ભદન્ત આનંદકૌશલ્યાય, શ્રી સુંદરમ , અશોક મહેતા, જસ્ટિસ એમ. હિદાયતુલ્લા, સ્વામી રંગનાથાનંદ, રામનારાયણ પાઠક શ્રી જ્યપ્રકાશ નારાયણ, શ્રી મોરારજી દેસાઈ, શ્રી સિદ્ધરાજજી ઢઢ્ઢા, શ્રી ઉછરંગરાય ઢેબર સ્વામી અખંડાનંદ, અમ્પાસાહેબ પટવર્ધન, બળવંતરાય ઠાકોર, કનૈયાલાલ મુન્શી, પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયા, ગણેશ વાસુદેવ માવલંકર, શ્રી શાન્તિલાલ શાહ, ઝવેરચંદ મેઘાણી, કિશનસિંહ ચાવડા, રામપ્રસાદ બક્ષી, દલસુખ માલવણિયા, આચાર્ય રજનીશ, ડે. એમ. એમ. ભમગરા, મનુભાઈ પંચોળી, પૂ. રવિશંકર રાવળ, પાઈસારથી, રે. ફાધર લેસર, પ્રા. રામજોશી, ડે. કલ્યાણમલ લોઢા, ગુરદયાળ, મલ્લિકજી, જસ્ટિસ જી. એન. વૈદ્ય, દસ્તુરજી ખુરશેદ
