________________
પ્રબુદ્ધ જીવન: સુવર્ણ
દાળુ, પાંડુરંગ શાસ્ત્રીજી, સત્યેન્દ્રકુમાર ડે, પ્રા. સી. એન. વકીલ, નિર્મળકુમાર બાઝ, ડો. મેાતીચંદ્ર વિજ્યસિંહ નાહર, ગોવિંદરાવ દેશપાંડે, જે. એમ. વિલિયમ્સ, અધ્યાપક માધવાચાર્ય –
૨૦
પદ્મનાભ જૈન, પ્રિન્સિપાલ દેશનવી, ફાધર વાલેસ, પુરુષોત્તમ માવલંકર, ચંદ્રવદન ચી. મહેતા, સ્નેહ - રશ્મિ, ઈશ્વર પેટલીકર, આ યશવંત શુકલ, આ. જયેન્દ્ર ત્રિવેદી, ગુલાબદાસ બ્રોકર, રામુ પંડિત, વિજય મર્ચન્ટ, ડૉ. સુરેશ દલાલ, હરીન્દ્ર દવે, ડૉ. રમણલાલ શાહ, નારાયણ દેસાઈ, અગરચંદજી નાહટા, ડૉ. શેખરચંદ્ર જૈન, કિરણભાઈ, ડા. ગુણવંત શાહ ડો. દોલતરાય દેસાઈ, ડૉ. એન. એલ. બારડિયા, પ્રા. યશવંત ત્રિવેદી,
આટલા બધા વર્ષો દરમિયાન અનેક સમર્થ વ્યાખ્યાતાઓએ જે ભિન્ન ભિન્ન વિષયો પર પોતાનાં પ્રવચનો આપ્યાં તેમાંનાં કેટલાક વિયોનાં નામ પર પ્રકાશ નાખવાનો હું પ્રયત્ન કરું છું.:
જહાંગીર અને જૈન, જીવનકળા, વાલ્મિકી રામાયણ, જૈન દર્શન, ભગવદ્ ગીતા, શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ, નવી તાલીમનાં મૂળ તત્ત્વ, શ્રી ગૌતમ સ્વામી, માનવ ધર્મી મહાત્મા ગાંધી અને ભગવાન મહાવીર, હાઈ ધર્મ, ધર્મને નામે અધર્મ, ઈશુ ખ્રિસ્ત, ધર્મ, ઈસ્લામી દષ્ટિએ પુનર્રચના અને બાળક, સિદ્ધચક્ર, સાચી સાધુતા, ઉપનિષદ, વિચાર, ઉત્તર રામચરિત્ર, વિશ્વશાન્તિ, સર્વોદય મેડમ કયુરીના શાનયોગ, અનાસકિત યોગ, નચિકેતા, પંચમયા યશ, પુનર્જન્મ, મીરા, શ્રી કૃષ્ણ, ભારતીય કલા વિકાસમાં જૈનાનો ફાળા, અબ્રાહામ લિંકન, મનનો શરીર સ્વાસ્થ્ય સાથે સંબંધ, જોન એફ આર્ક, કૈલાસ દર્શન, સેક્રેટિસ, પંચવર્ષીય યોજના, ડૉ. મિસિસ, એનીબેસ્ટંટ, શ્રેય - પ્રેય વિવેક, લેાકમાન્ય તિલકનું જીવનકાર્ય, વૈદિક, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ મહા ભારત, સાંવત્સરિક, પ્રતિક્રમણ, સંત તુકારામ, આણુ યુગમાં ધર્મ, રાષ્ટ્રીય તેમ જ આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે અહિંસા, આજનાં અનિષ્ટ ચલચિત્રા, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શાલીભદ્ર, આઝાદ ભારતમાં સ્ત્રી શકિતના હિસ્સા, કરુણા, સંત શાનેશ્વર, સુફીવાદ, ઈશુ અને ગાંધી, ઉપનિષદની કથાઓ, જૈન ધર્મ અને શૈવ ધર્મ, શ્રી અરવિંદનો પૂર્ણ યોગ, દ્રૌપદી, આનંદ ધન, ગુજરાતના આદિવાસીઓ, કુ. હેલન કેલર, રામ અને કૃષ્ણ, એક તુલનાત્મક વિચારણા આચાર્ય હરિ ભદ્ર સૂરિ, અંત ટોલ્સટોય, શ્રી માર્ટીન લ્યુતર કિંગ The Spirit of Indian culture Ram Krishna and the spiritual haritage of humanity. તત્ત્વાર્થ સૂત્ર અને પાંતજલ યોગ સૂત્ર. આલ્બર્ટ સ્વાઈત્ઝર, મૃત્યુની વિભાવના, થારો અને ગાંધીજી, કેળવણી વિશેના વ્યાપક અસંતાષનું વિશ્લેષણ, ઉપવાસનું વિજ્ઞાન, સ્ત્રી - પુરુષ સંબંધ, સંત કબીર મિચ્છામિ વડમ આજના રોગગ્રસ્ત માનવી. જ્ઞાનાવતાર શંકર તેન ત્યતેન મુંનીયા: શ્રી ખલિલ જિબ્રાનનું જીવન દર્શન, નમસ્કાર મહા મંત્ર, મુવિતા આનંદ ગીતાના જીવન સંદેશ, શ્રુત ચક્ષુ, સંલેખના, ભકત સૂરદાસ, સંત તુલસીદાસ, નિહનવવાદ, રામાણય દેશ વિદેશમાં જૈન આહાર-નિતના વૈજ્ઞાનિય બાપૂ - મહાકાવ્ય. ભજનો અને લેાક કથાઓ, પ્રેમતત્ત્વ, Essential unity of Religions જીવનમાં શ્રાધ્ધાનું સ્થાન, યહુદીઓ અને યહુદી ધર્મ, અલ્પજીવનમાંથી મહાજીવન તરફ, માતા આનદમયી, ગણધારવાદ, ગીત અનોખું એક ગાવું છે, ધર્મ અને સાહીત્યકાર, લગ્ન સંસ્થા અને આધુનિક નીતિ, Bhagwan Mahavir in the twentieth century. જન્મ, જરા, મૃત્યુ, મનેોવૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ મૈં ઔર મેરા સ્વરૂપ ફ્રાંસીસ, લેશ્યા, સાંજનું વાળું સૈાની સાથે.
કર્ણપ્રિય ભકિત સંગીત દ્વારા વ્યાખ્યાનમાળાના ાતાજનોને જેમણે રસપ્લાવિત કર્યાં છે એવાં સંગીતકારોનાં નામો જોઈએ :
શ્રીમતી શ્રીદેવી મહેતા, શ્રી રોહિત મહેતા, શ્રીમતી સુધા મેાટવાણી (મલહાત્રા) માસ્ટર વસંત અમૃત, શ્રી કરસનદાસ માણેક, શ્રી પુરુષોત્તમદાસ જાલાટા, પંડીત દેવેન્દ્ર વિજય, શ્રી પ્રતાકુમાર ટોલિયા, શ્રી શાન્તિલાલ શાહ, શ્રીમતી નિરુપમા શેઠ, શ્રી અજીત શેઠ, શ્રી અનુપ લેાટા,
આ વ્યામાળાનું ગૌરવ ભર્યું પ્રમુખસ્થાન ઘણાં વર્ષો સુધી વિવર્ગ પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત શ્રી સુખલાલજીએ દીપાવેલું. તત્પુૠાત લગભગ દસ વર્ષ પર્યન્ત, વિદ્યા વાચસ્પતિ શાંત-મૂતિ પ્રાધ્યાપક ગૌરીપ્રસાદ ઝાલાસાહેબ તેના સુકાની રહ્યા, અને હવે છેલ્લા આઠેક વર્ષથી વિનમ્ર અને સુશ્રુત હૈં।. રમણલાલ ચી. શાહ અને એક સફળ સંચાલક અને માતાપ્રિય પ્રમુખ તરીકે આ સ્થાનને શોભાવી રહ્યા છે. વ્યાખ્યાનમાળાના લગભગ બધા પ્રવચનોની ડા. રમણભાઈ દ્વારા થતી સુંદર અને સમુચિત સમીક્ષા તથા સારગર્ભ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન ’ના અંકામાં ક્રમશ: પ્રકાશિત થતાં રહે છે, જેવ્ય
જયંતી મહાત્સવ-વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-’૭૮
વસ્થા પ્રત્યક્ષપણે ન સાંભળી શકનાર જિજ્ઞાસુ વાચકવર્ગ માટે એક આશીર્વાદ સમાન બની છે.
ઉત્તરોત્તર વધતી જતી શ્વેતા સંખ્યાના સમાવેશ કરવા માટે અનુકૂળતા મુજબ, વ્યાખ્યાનમાળા માટેના સ્થળા બદલવાનું અનિવાર્ય બનેલું. તદનુસાર, આ ‘જ્ઞાન ગંગોત્રી ’ના વહેણેાએ, અનેક સ્થળાને – તથા સભાખંડીને, એક પછી એક પાવન કર્યાં છે. દા. ત. મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, હીરા બાગ, આનંદ ભવન, બ્લૅવેસ્ટકી લાજ, ભાંગવાડી થિયેટર, રોક્ષી થિયેટર, બિરલા ક્રીડા કેન્દ્ર, ભારતીય વિદ્યા ભવન.
ચાલીસથી વધુ વસંતને મહારાવી ગયેલી આ વ્યાખ્યાનમાળાના આદ્ય સંસ્થાપકોમાંના શ્રાદ્ધેય શ્રી મણિલાલ માકમચંદ શાહ તથા શ્રી પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયા મુખ્ય હતા. તે સમયે એમણે રોપેલું સંસ્કાર પર્વનું આબીજ આજે એક વિરાટ વૃક્ષ રૂપે વિસ્તરશે એની કલ્પના એમને પણ કદાચ નહીં હોય. શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ સંચાલિત આ વ્યાખ્યાનમાળાની શાખા પ્રશાખાએ આજે મુંબઈનાં ઉપનગરોમાં જેવાં કે માટુંગા; વિલેપાર્લે, મુલુન્ડ, મલાડ વગેરેમાં ફેલાઈને સ્થિર થઈ છે તેમ જ અમદાવાદ અને દેશના અન્ય શહેરોમાં પણ એનાં પગરણ મજબૂત થયાં છે —આ એક અસાધારણ સિદ્ધિ છે. માન્યવર શ્રી પરમાણંદભાઈ તો આ પ્રવુનિના પ્રાણદાતા હતા. ક્રાન્તિકારી વિચારસરણી અને સતત જાગૃતિને તેઓ વરેલા હતા. એમની દીર્ધ દ્રષ્ટિ અજોડ હતી. હંમેશાં કંઈક નવું કરી બતાવવાની તત્પરતા એમનાં દિલમાં વસેલી હતી. એનું ઉદાહરણ છે. સન ૧૯૫૯ ની પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા. તે વર્ષે એમણે આઠે આઠ દિવસના વ્યાખ્યાતા તરીકે સાળ જેટલી વિદુષી મહિલાઓને શેાધી લાવીને પૂરી વ્યાખ્યાન માળાને દીપાવી દીધી હતી. જૈન સમાજના આ “ માર્ટિન લ્યૂથર ” ને આ પ્રસંગે હું સ્મરણાંજલિ અર્પી છું ને પ્રણમું છું.
આઠ-નવ દિવસ સુધી ચાલુ રહેતા આ જ્ઞાનસત્રમાં ક્લાકો સુધી શાંત અને એકાગ્ર ચિત્તે બેસી રહીને, વિવિધ વિષયો પરના વ્યાખ્યાનો શ્રાવણ કરનાર જિજ્ઞાસુ શ્રોતાજનોની ક્ષમતા, શિસ્ત અને ધૈર્યને હૃદયપૂર્વક બિરદાવતાં હું પ્રસન્નતા અનુભવું છું. આવે શિસ્તબદ્ધ શ્રોતાવર્ગ જવલ્લે જ જોવા મળે છે.
સન ૧૯૩૭માં આરંભાયેલ સર્વ થમ વ્યાખ્યાનમાળાના વકતાઆની નામાવિલ જોતાં મુરબ્બી શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહનું નામ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જ્યારે છેલ્લી એટલે કે ૧૯૭૮ ની વ્યાખ્યાનમાળામાં પણ એમનું નામ તરી આવે છે. આ કેવે સુભગ સંયોગ છે? આખાં જૈન સમાજ ખરેખર સદ્ભાગી છે કે વ્યાખ્યાનમાળાના આદ્ય વકતાઓમાંના એક મહાનુભાવ, ૪૨ વર્ષો પછી પણ આજે ૭૭ વર્ષની વયે પેાતાનાં વિશાળ ચિંતન, જ્ઞાન, અનુભવ અને સંસકારથી સમૃદ્ધ એવા પ્રવચનોનાં પીયુષ ાતાજનોને નિરંતર પીવડાવી રહ્યાં છે. અને કોાતાઓ તેમની વાણી સાંભળીને ધન્યતા અનુભવે છે.
તત્કાલીન પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા માટે પ્રોત્સાહક પ્રતિભાવ દર્શાવતા નીચે મુજબના સંદેશા પૂ. કાકા કાલેલકર સાહેબે પાઠવેલા જે વ્યાખ્યાનમાળાની લગભગ શરૂઆત પછીના વર્ષના પ્રબુદ્ધ જૈનના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયા હતા.
“ઉત્તરોત્તર જૈનેતરોતાઓની સંખ્યા વધતી જ જાય છે. આ રીતે પર્યુષણ વ્યાખ્યાન માળા એક સાંપ્રદાયિક મેળા મટીને ધીમે ધીમે એક સાર્વજનિક સંસ્કાર પર્વનું સ્વરૂપ પકડતી જાય છે અને આ વખતે કોણ કોણ વ્યાખ્યાતાઓ આવવાના છે અને ક્યા કયા વિષયો ઉપર બેાલવાના છે. તે વિષેનું કુતૂહલ આમપ્રજામાં પણ દ્રષ્ટિગોચર થતું જાય છે.”
આજથી ૪૦ વર્ષો પૂર્વે એક પ્રખર વિદ્રાન દ્વારા ઉચ્ચારાયેલા શબ્દો આજના સંદર્ભમાં પણ કેટલા વાસ્તવિક લાગે છે?
પ્રસ્તુત લેખમાં લગભગ ચાર દાયકાથી પ્રવતૅલી વ્યાખ્યાનમાળા વિષે અનેક પાસાંઓને આવરી લેવાનો મારો નમ્ર પ્રયાસ છે. વ્યાખ્યાતાઓ અને વિષયોની અત્રે અપાયેલ યાદી સંપૂર્ણ નથી. વળી કેટલાંક નામોના ઉલ્લેખ કરવાનું રહી ગયું હોય અથવા બીજી તિએ રહેવા પામી હોય તે! હું વાચકોનો ામાં પ્રાર્થી છું.
અંતે, ચાલીસથી પણ વધુ વર્ષો પૂર્વે એક “પ્રયોગ ” રૂપે આરંભાયેલી શ્રી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા સંચાલિત પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાએ આજે એક “ પૂર્ણ યોગ” નું રૂપ ધારણ કર્યું છે. તેની પ્રતિષ્ઠા અને આકર્ષણ ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામી રહ્યાં છે. એની શાન – સૌરભ આજે હજારા હૃદયોને સુવાસિત કરી રહી છે. પ્રજા માનસની ચેતનાનું આ ઘોતક છે; આ એની ફળશ્રસૂતિ છે.
ગણપતલાલ મેં, ઝવેરી
