________________
તા. ૧-૧૧-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ - વિશેષાંક
૨૩
સમાજના અગ્રણીઓએ ઘણા પ્રયત્ન કર્યા હતા–પરંતુ એવી સમજવટને કશે અર્થ નથી એવું આવા વર્ગને સમજાઈ ગયું હતું. પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા :
આજની અતિ લોકપ્રિય પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાની સૌ પ્રથમ શરૂઆત ઈ. સ. ૧૯૩૨ માં પં. સુખલાલજીની પ્રેરણા અને દોરવણી હેઠળ થઈ. પ્રથમ પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા સી. પી. ટેન્ક પર આવેલાં હિરાબાગમાં યોજવામાં આવી હતી. પરંતુ નિયમિત રીતે આ વ્યાખ્યાન માળા ઈ. સ. ૧૯૩૬ થી આજ સુધી યોજવામાં આવે છે અને જે એકધારી વિકસની ચાલી રહી છે. આ વ્યાખ્યાનમાળાનું વિહંગાવલોકન કરતે સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવના કન્વીનર શ્રી ગણપતભાઈ ઝવેરીને લેખ અન્યત્ર આપ્યો છે એટલે એ અંગે અને પુનરાવર્તન કરતા નથી. દશાબ્દી મહોત્સવ :
- સંઘના દસમા વર્ષ દરમિયાન સંઘે દશાબ્દી મહોત્સવ મુંબઈ સરકારના એ સમયના નાણાસચિવ શ્રી અણા બાબાજી લટ્ટ ના પ્રમુખસ્થાને ઉજવ્યો હતો. આ સમારંભનું ઉદ્દઘાટન શ્રી અમૃત પટવર્ધન કર્યું હતું અને તે દિવસે સાંજે સંઘના અગ્રણી સભ્ય શ્રી કકલભાઈ ભુદરદાસ વકીલે સાંત'કુછ ખાતે પોતાના બંગલામાં ઉદ્યાન સંમેલન થયું હતું અને રાત્રિના શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના સભાગૃહમાં શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણીના લેકગીતને કાર્યક્રમ કરવામાં આવ્યા હતા. રજત મહોત્સવ સુધીની કાર્યવાહીને દ્રિતીય તબક્કો :
રાષ્ટ્ર ભાવનાના ઉદ્દીપન સાથે અને સમાજના સળગતા પ્રશ્ન અંગે કેળવાયેલાં લેકમાનસનું વલણ રાષ્ટ્રની આઝાદીના પ્રશ્ન કેન્દ્રિત થયું હતું. ગાળામાં પ્રચારાત્મક કે આંદોલનાત્મક પ્રવૃત્તિને બદલે સંસ્કારાત્મક પ્રવૃત્તિની માગ વધી હતી. વળી, જૈન સમાજના એકાદ ફિરકાને વળગીને તેના અમુક પ્રશ્ન પૂરતી ચલાવવામાં આવતી ચળવળ, રાષ્ટ્રના વિશાળ ફલકની સામે અને રાષ્ટ્રની આઝાદીના પ્રશ્નોની સામે મર્યાદામાં પૂરાઈ રહેવા જેવી લાગતી હતી. એટલે સંઘમાં જૈન સમાજના બધા ફિરકા માટે તક આપવા માટે બંધારણને નવો ઓપ આપવું જરૂરી હતો.
દરમિયાનમાં કાઠિયાવાડ જૈન યુવક પરિષદના મુખપત્ર તરીકે પ્રગટ થતાં પરિવર્તન ' માસિકમાં ‘જૈન યુવક પ્રવૃત્તિ વિશે મારી દષ્ટિ' એ શીર્ષક હેઠળ શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયાની લેખમાળા પ્રગટ થઈ. આ લેખમાળામાં રજૂ કરેલી વિચારસરણીને અનુરૂપ બંધારણ તા. ૧૭–૪–૧૯૩૮ ના રોજ મળેલ સામાન્ય સભામાં પસાર કરવામાં આવ્યું. સીમાચિહનરૂપ આ બંધારણમાં નીચે મુજબ ઉશે નક્કી કરવામાં આવ્યા. (૧) સમાજની પ્રગતિને ર્ધતા અનેક ધાર્મિક તેમ જ સામાજિક
વહેમ તથા કઢિઓને જૈન સમાજમાંથી ઉછેદ કરો અને ધર્મ અને સમાજના નામે ચાલતા પાખં ખુલ્લાં
પાડવા. (૨) આજના પ્રગતિશીલ વિચારો અને ભાવનાઓની દ્રષ્ટિએ
આપણી કાળજૂની સમાજ વ્યવસ્થા પરિવર્તન માગે છે તેને લગતી સમજણ અને સાહિત્યને સમાજમાં વ્યાપક ફેલાવો
કરો. (૩) સમાજ ઉન્નત્તિ તેમ જ જનસેવાની પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવી. (૪) આપણે દેશ સ્વાધીન, સ્વાવલંબી અને સમર્થ બને એ થેય
પૂર્વક દેશભરમાં ચાલી રહેલી રાજકીય તેમ જ સામાજિક પ્રવૃત્તિઓને શકય સહકાર આપવો.
ઉપર જણાવેલા વિચારોને કેન્દ્રસ્થાને રાખી યુવક સંઘની નીતિ અને કાર્યપદ્ધતિમાં સભ્યો દ્વારા શિસ્તપાલનને ખાસ આગ્રહ રાખવામાં આવ્યો. જૈનેની એકતા અને કુરૂઢિએના ઉચ્છેદના વિચારે માન્ય હોય તેઓ જ આ સંઘના સભ્ય થઈ શકે એવું નિય- મન કરવામાં આવ્યું. પરિણામે કેટલાય અગ્રણી સભ્યોને સંઘે ગુમાવ્યા અને ભવિષ્યમાં આ ઉદેશની વિરુદ્ધના વર્તનમાં ભાગ લેવા સંબંધે શિસ્તભંગ લેખી, સંઘના સભ્યોના વિચાર, વાણી અને વર્તનમાં એકરૂપતા લાવવાને સનિષ્ઠ પ્રયાસ કર્યો. એવા વખતે પણ દ્રશને જે મુખ્યત્વે નજર સમક્ષ રાખીને સભ્યોને ગુમાવવાનું પસંદ કરવામાં આવ્યું. વળી સમગ્ર જૈન સમાજ માટે સભ્યપદ ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું તેના પરિણામે પણ થોડા સભ્યો ગુમાવ્યા, પણ અન્ય ફિરકાઓમાંથી. નવા સભ્યો થયા. માત્ર શ્વેતામ્બર મૂર્તિ
પૂજક જૈન સમાજ પૂરનું યુવક સંઘનું કાર્ય મર્યાદિત ન રાખતાં સમગ્ર જૈન સમાજના વિશાળ ફલક પર સંઘની પ્રવૃત્તિઓ કરોટીએ ચડી. અત્રે એ નોંધવું રસપ્રદ થશે કે બે સમાંતર યુવક સંધ પૈકી તા. ૩--૧૯૨૯ ના રોજ સ્થપાયેલ મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના બંધારણ અનુસાર, ૧૬ વર્ષથી ઉપરના કોઈ પણ જૈનને સભ્યપદનો અધિકાર હતો. એટલે કે સંઘના ઉદર્વાકરાણના બીજ પ્રાર ભમાં જ પડેલાં હતાં. સંયેગવશાત આ મર્યાદા એક દાયકા સુધી રહી એ અલગ વાત છે. પ્રબુદ્ધ જૈનનું નવસંસ્કરણ : પ્રબુદ્ધ , જીવન રૂપે:
સંઘની નવરચના બાદ સંધના મુખપત્ર સિવાય સંઘના વિચારોને પ્રચાર ન જ થઈ શકે એ પાયાની વાતને ધ્યાનમાં લઈને સંઘની કાર્યવાહક સમિતિએ સંઘના મુખપત્ર તરીકે તા. ૧-૫-૧૯૩૯ થી ‘પ્રબુદ્ધ જૈન” (પાક્ષિક ) પ્રગટ કરવાને નિર્ણય કર્યો ત્યારથી ‘ભારત છોડે.’ ની ૧૯૪૨ ની ક્રાંતિના સવિનય સત્યાગ્રહ દરમિયાનના ચાર માસ સિવાય આ પત્ર એકધારું પ્રકાશિત થાય છે. તેના તંત્રી તરીકે અમુક કારણોસર શ્રી માણેકલાલ મેકમચંદ શાહનું નામ મુકવામાં આવ્યું અને વચલા ગાળામાં તા. ૧૫-૧-૧૯૪૯ થી તા. ૧-૫-૧૯૫૦ સુધી શ્રી જટુભાઈ મહેતાએ અને તા. ૧૫-૫૧૯૫૦થી તા. ૧૫-૪-૧૯૫૧ સુધી શ્રી ધીરજલાલ ધનજીભાઈ શાહે ‘પ્રબુદ્ધ જૈન' ના સંપાદન કર્યની જવાબદારી સ્વીકારી હતી. વચગાળાના બે વર્ષ સિવાય શરૂઆતથી પોતાના દેહાંત સુધી શ્રી પરમાનંદભાઈએ સંપાદનની જવાબદારી અદા કરી હતી અને તા. ૧--૧૯૫૧ થી તે તંત્રી તરીકે પણ એમનું જ નામ મૂકવામાં આવ્યું હતું. પરમાનંદભાઈના દેહવિલય બાદ સંઘના પ્રમુખ, તત્ત્વચિંતક શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ તંત્રી તરીકેની જવાબદારી વહન કરે છે.
પત્રમાં રજૂ થતી લેખનસામગ્રીમાં માનવ જીવનને સ્પર્શતા અનેક નવા અને ગૂઢ વિષયોની તલસ્પર્શી છણાવટ, રાજકારણના વહેણ, જૈન સમાજના પ્રશ્નાની ઉચ્ચ સ્તરે વિચારણા, પ્રચાર લક્ષી, ૫ત્રને બદલે સત્યલક્ષી દષ્ટિથી લખાતા લેખોને સ્થાન આપવામાં આવે છે. આ મુખપત્રને કાકાસાહેબ કાલેલકર, કિશોરીલાલ મશરૂવાળા, મુ. કેદારનાથજી, ૫. સુખલાલજી, સ્વામી આનંદ, પ્રા. ડૅ. દલસુખભાઈ માલવણિયા, ૫. બેચરદાસ દોશી આદિ સમાજ હિતચિંતક વિદ્વાની લેખિનીને પ્રસાદ મળ્યો છે. " “પ્રબુદ્ધ જૈન” ના ધોરણ અને એમાં પ્રગટ થતી સામગ્રીને લાભ જૈનેતર સમાજને 'પ્રબુદ્ધ જૈ ન ” ના નામ ' દાયિક તત્ત્વથી મળ નહીં, એટલે તા. ૧-૫-૧૯૧૩ થી “પ્રબુદ્ધ જંન” - નવસંસ્કરણ કરવામાં આવ્યું અને 'પ્રબુદ્ધ જૈન ” ના બદલે “પ્રબુદ્ધ જીવન’ નામ રાખવામાં આવ્યું અને હાલ પણ એ જ નામે એનું પ્રકાશન થાય છે. કટોકટીના સમય દરમિયાન પણ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' એની સ્વતંત્ર વિચારની અભિવ્યકિતને સંપૂર્ણ પણે વફાદાર રહ્યું છે અને એને યશ વર્તમાન નંત્રી અને આપણા સંઘના નાયક શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહને ઘટે છે. શ્રી મણિલાલ મેકમચંદ શાહ સાર્વજનિક વાંચનાલય - પુસ્તકાલય:
આ સમય દરમિયાન મહત્ત્વની નવી પ્રવૃત્તિ હાથ ધરવામાં આવી અને તે સાર્વજનિક વાચનાલય અને પુસ્તકાલય શરૂ કરવાનો તા. ૧૦-૩-૧૯૪૦ ના રોજ નિર્ણય લેવામાં આવ્યું. આ વાચનાલય અને પુસ્તકાલયનું ઉદ્ઘાટન મુંબઈ ઈલાકાના માજી વડા પ્રધાન શ્રી બાળા સાહેબ ખેરના વરદ હસ્તે તા. ૧૭-૮-૧૯૪૦ ના રોજ થયું.
સંઘના આત્મા રૂપ શ્રી મણિલાલ મેકમચંદ શાહે સંઘની તેમ જ જૈન સમાજની વર્ષો સુધી કરેલી અનેકવિધ અમૂલ્ય સેવાઆનું સન્માન તા. ૨-૪-૧૯૪૪ ના રોજ માન્યવર શ્રી વૈકુંઠભાઈ એલ. મહેતાના પ્રમુખસ્થાને કરવામાં આવ્યું. આ પ્રસંગે શ્રી મણિભાઈના મિત્રો-પ્રશંસકોમાંથી રૂા. ૧૩,૮૩૩/- ની એકઠી થયેલી રકમની તેમને થેલી સમર્પવામાં આવી, તેમાં શ્રી મણિભાઈએ રૂા. ૧૦,૧૬૭/- ઉમેર્યા અને રૂા. ૨૪૦૦૧/- ની રકમ સંઘના વાંચનાલય અને પુસ્તકાલયના નિભાવ માટે સમર્પણ કરી. આવી ઉદાત્ત અને અસાધારણ ઉદારાને લક્ષમાં રાખીને આ - વાંચનાલય - પુસ્તકાલયા સાથે તેમનું નામ જોડવાને ઠરાવ તા. ૨૯-૧-૧૯૪૪) ના રોજ મળેલ કાર્યવાહક સમિતિને સર્વાનુમતે પસાર કર્યો અને ત્યારથી વાંચનાલય - પુસ્તકાલય સાથે શ્રી મણિલાલ મકમચંદ શાહનું નામ જોડવામાં આવ્યું, તેમ જ તેમને સંધના આજીવન
