________________
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ-વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-૭૮
અનેક વિવશતા, જેને ધર્મ, ઈશ્વર અને પ્રકૃતિને નામે માનવામાં કે પાળવવામાં આવતી હતી, આજે એનું કોઈ મહત્ત્વ નથી રહ્યું. કહેવાતી નીતિની પાબંધીઓ અને પ્રતિબંધા હવે નથી ચાલતા.
જેને જે લાગે તે કરવા તે સ્વતંત્ર છે પણ માણસે બાહ્યાચારની જેમ ભીતરની કમજોરીમાંથી મુકિત મેળવવી જોઈએ જેથી તે વિભાજિત અને બેવડા વ્યકિતત્વના રોગી ન બની રહે. વિચારમાં હાય. તે જ આચારમાં રહે અને તે માનવતાને સ્વસ્થ અને ચેતનમય વિકાસ એમાં જ રહેલા છે. દુર્ભાગ્યવશ હજુ સુધી આપણે એ કહેવાતી નીતિના નાગપાશમાં બંધાયેલાં છીએ, જે જીવનને રૂધે છે અને રુંધી ન શકતાં ભ્રષ્ટ બનાવે છે. આ ખોટી નૈતિકતાને આપણે જીરવી નથી શકતા છતાં એના દેખાવ કરીએ છીએ. એ આપણી કહેવાતી ધાર્મિકતા છે, નૈતિકતા અને શીલત્વ છે જે સત્ય છે એને અંધારામાં અને જે અસત્ય છે તે, ઉજાશમાં રાખીને મનુષ્ય પવિત્ર અને નૈતિક બની બેસે છે, રહેવા માગે છે. આ બધી નૈતિક (હકીકતમાં અનૈતિક) માન્યતાઓની જાળમાંથી નીકળીને જીવનની સ્પષ્ટ, સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવા એક મોટી સામાજિક ક્રાંતિની જરૂર છે.
મધ્યમ વર્ગના યુવાનો આજે એક પ્રકારની વિભાજિત અને બેવડી નૈતિકતાથી બીજા બધાં કરતાં વધુ પીડિત અને પરેશાન છે એ સાચું છે. તેઓ ક્રાંતિ ભણી જઈ રહ્યા છે પણ ગોકળ ગાયની મંદ ગતિએ. એમને એટલું જ કહેવું છે કે દરેક બાબતમાં તક મળતાં જ વિચારોને આચારમાં મૂકે. એ માટે જયાં જેટલા સંઘર્ષ કરવા પડે એ માટે તૈયાર રહે. ક્રાંતિની સફળતાનો મૂળમંત્ર એ જ છે.
-ભંવરમલ સિધી
પરિગ્રહ
વિરમણુ
‘પરિગ્રહ’ શબ્દ ‘પરિ’ ઉપસર્ગ સાથે ‘ગ્રહ’ધાતુ દ્વારા બનેલ છે. ‘પરિ’ એટલે ચારે બાજુએથી, ‘ગ્રહ’ એટલે ગ્રહણ કરવું. પોતાના રક્ષણ માટે પેાતાની પ્રતિષ્ઠા માટે, પોતાના યશ, લાભ માટે એમ પોતા માટે ચારે બાજુથી જે ગ્રહણ કરાય તેને તમામ શાસ્ત્રકારોએ ‘પરિગ્રહ”નો અર્થ સ્વીકારેલ છે. સમગ્ર સંસારના ટકાવ પરિગ્રહ' ઉપર જ છે. અશાંતિને જનક પણ પરિગ્રહ જ છે. જે વ્યકિત અપરિગ્રહી છે અથવા બિનપરિગ્રહી છે તે કોઈને પણ ભયજનક નથી, પીડાજનક નથી. ‘પરિગ્રહ’ના વિરુદ્ધ શબ્દ ‘સંતોષ' છે. લેાકમાં કહેવત છે કે “સંતોષી નર સદા સુખી.” સંતોષી થવું કે બિનપરિગ્રહી થવું સહેલું નથી. સંતોષી થવા માટે મનની પ્રવૃત્તિઓ, વાણીની પ્રવૃત્તિઓ તથા શરીરની પ્રવૃત્તિઓ ઉપર વધારે ને વધારે કાપ મૂકવા જરૂરી છે, એમ કર્યા સિવાય કોઈ પણ વ્યકિત અપરિગ્રહી અલ્પપરિગ્રહી કે સંતોષી થઈ શકતી નથી. ‘મૂર્છા' એ આંતરપરિગ્રહનું નામ છે. આંતરપરિગ્રહમાંથી જ બાહ્યપરિગ્રહ જન્મે છે. સર્વ પ્રકારે તો અપરિગ્રહી તે જ થઈ શકે જે શરીરધારી નથી. જે જે શરીરધારી છે તેને જ પરિગ્રહ કરવાની જરૂર પડે છે.
આપણે ત્યાં સર્વ ધર્મોએ ‘અહિંસા’ને પરમ ધર્મરૂપે ગણાવેલ છે. આ અહિંસાને સાધવા માટે પણ અપરિગ્રહવૃત્તિ જ કેળવવી પડે છે. જેટલે અંશે અપરિગ્રહના ભાવ કેળવાય તેટલે અંશે જગતમાં સુખને અને શાંતિનો અનુભવ થાય છે અને જેટલે અંશે પરિગ્રહનો ત્યાગ ન કેળવાય તેટલે અંશે દુ:ખ વધતું જાય છે.
આ માટે એક પ્રસિદ્ધ લૌકિક ઉદારહરણ આ પ્રમાણે આપી શકાય. એક બાવા હતા, તેની પાસે કશા જ બાહ્ય પરિગ્રહ ન હતા. માત્ર તે એક કૌપીનભર રહેતા. કૌપીન એટલે લંગાટી, બાવા જે ઝૂંપડીમાં રહેતા તે ઝૂંપડીમાં ઉંદરોનો ઉપદ્રવ વિશેષ રહેતો. બાવા પોતાની લંગોટીને ધાઈને પાસેના ઝાડ ઉપર સૂકવી દેતા અને બીજી લંગોટી પહેરી લેતો, પણ જ્યાં ઝૂંપડી હતી ત્યાં ઉ ંદરોને ભારે ઉપદ્રવ હતા એટલે ઉદરો આવીને બાવાની લંગોટી તાણી જતા અને પોતાના દરમાં જઈને કાતરી ખાતા. બાવાએ વિચાર્યું કે રાજ રાજ લંગાટી કર્યાંથી લાવવી અને આ ઉદરોનો ઉપદ્રવ જયાં સુધી રહેશે ત્યાં સુધી મારી લાંગાટી સલામત નહીં રહે. ભીક્ષા માટે ગામમાં કાંઈ ‘નાગા' તે! ન જ જવાય, માટે લંગાટીને સાચવવાની વ્યવસ્થા કરવી જરૂરી છે. ઉંદરો એટલા બધા છે કે તેમને હટાવી પણ શી રીતે શકાય ? આ રીતે તો મારા ધ્યાન, ઉપાસના વગેરે અનુષ્ઠાના નિવિદને શી રીતે ચાલી શકે ? આમ બાવા વિચારતો હતો ત્યાં કોઈ ગામડિયા તેના ભકત તેને
૧૫
પગે લાગવા આવ્યો. આવતાં જ તેણે કહ્યું કે, “બાવાજી પાય લાગ્યું.” પેાતાના ભકતના શબ્દ તેા બાવાજીએ સાંભળ્યા પણ તેનું ધ્યાન પેાતાની લંગોટીના રક્ષણના વિચારમાં એટલું બધું ડુબ્યું હતું કે બાવાજીને ભકતને આશીર્વાદ આપવાનું તરત સૂઝયું નહીં. ભકતે જોયું કે આજે બાવાજી ભારે વ્યગ્ર બની ગયા છે અને હું રોજ રોજ તેમના દર્શને આવું છું ત્યારે તે તેઓ તરત જ મને ‘સુખીરહે’ના આશીર્વાદ આપે છે પણ આજ તો તેઓ કોઈ વિશેષ ચિંતામાં એવા ડૂબી ગયા છે કે કદાચ, મારા નમસ્કારસૂચક શબ્દો પણ તેમણે નહીં સાંભળ્યા હોય, આમ વિચારીને પેલા ગામડિયા ભકતે વિશેષ અવાજ કરીને બાવાજીને ફરીવાર સંભળાવ્યું કે “બાવાજી પાય લાગ્યું” પોતાના ભક્તના વિશેષ બળપૂર્વક બાલાયેલા શબ્દ બાવાજીને કાને બરાબર પડયા અને તેમણે ઊંચું જોઈને પેાતાના ભકતને ‘સુખી રહેા’ ને આશીર્વાદ તો આપ્યો પણ જાણે બાવાજી ભારે કંટાળાથી બોલતા હોય તેમ પેલા ભકતને લાગ્યું એટલે જરા વધારે નજીક જઈને બાવાજીને ભકતે પૂછ્યું કે ‘કેમ બાવાજી ! આજે શી ચિંતામાં તમે પડી ગયા છે ? પછી સાવધાન થઈને બાવાજી બાલ્યા કે ‘ભાઈ ! યે મેરી લંગોટીકી બડી ચિંતા હોતી હૈ” રાજ રાજ ઉંદર ઉસે લે જાકર કાટ દેતે હૈ, ઈસસે મેં સાચતા હુક કી લંગોટીકે રક્ષણ કે લિયે ક્યા કિયા જાય જીસસે રોજરોજ નઈ લંગોટી નહીં લાની પડે ? ગામડિયા તરત બાહ્યો કે “બાવાજી ! ચિંતા મત કિજીયે ઉસકા ઉપાય ઈસ પ્રકાર કિજીયે, એક બિલ્લીકો પાલ લિજીયે ઔર ઇધર આપકી ઝૂંપડીને રસ્સીસે બિલ્લીકો બાંધ કર રખીયે ઔર ફિર આપ સુખશાંતિસે રહીએ. બિલ્લી હોને સે એક ભી ઉંદર નહીં. આ સકતા ઔર આપકી લંગોટી સદા સુરક્ષિત રહેગી.” પોતાના ગામડિયા ભકતની વાત સાંભળીને બાવજીને ઉપાય મળી ગયા પણ પાળેલ બિલ્લી કાંઇ ભૂખી જીવી શકે નહી ? અને બાંધેલ હોવાથી તે પોતાનું ભક્ષ્ય મેળવી શકે નહીં. એટલે વળી બાવાજીએ એ માટે થેડા વ્યગ્ર થઇ ગયા, પણ આ વખતે તે તેમને તરત જ ઉપાય સૂઝી ગયો કે એક ગાય પાળીએ તે રોજ પોતાને અને આ બિલ્લીને ય ચાખ્યું દૂધ મળી જાય, આમ વિચારીને બાવાજી જે ગામમાં રાજ ભીક્ષાએ જતા ત્યાંના ઠાકોરને નિવાસે જઈને આ બિલ્લીને પાળવાની તથા તેને માટે દૂધના બંદોબસ્ત કરવાની વાત ઠાકારને કરી એટલે ઠાકો૨ે તો ઘણા ભકિતભાવથી બાવાજીને પેાતાની પાસેની ગાયામાંથી શોધીને એક દૂઝણી ગાય તરત જ આપી દીધી અને બાવાજીના ખરા ભાવપૂર્વકનો શુભ આશીર્વાદ મેળવી લીધો, પણ પોતાને મળેલી ગાયથી પોતાનું દૂધનું કામ તે સરી જશે અને બિલ્લીની પણ રક્ષા થશે. એ રીતે પોતાની લંગોટીની સલામતીથી બાવાજી ખુશ તો થયા પણ વળી તેને ચિંતા થઈ કે ઠાકોરે આપેલ આ ગાય શું ખાશે ? જંગલમાં કાંઈ બારે માસ લીલું ઘાસ મળવાનો સંભવ નથી, એટલે વળી બાવાજી ઘાસની ચિંતામાં પડયા. ફરી પાછા ગામના ઠાકોર પાસે જઈને બાવાજીએ પોતાની મૂંઝવણ ઠાકોરને કહી સંભળાવી એટલે ઝટ દઈને ઠાકોર પોતાના તાબાની જમીનમાંથી એક વીઘા કૂવાવાળી જમીન કાઢી આપી અને સાથે બળદની જોડી તથા હળ ખેંપાળી, દાંતરડુ વગેરે ખેતર ખેડવાની સામગ્રી પણ આપી એટલે બાવાજના ચિત્તમાં શાંતિ થઈ અને બાવાજ હવે પેાતાની બધી ધ્યાનની - ચિંતનની- મનનની તથા લોકોપકારની પ્રવૃત્તિ છેાડીને ખેતી કરવા લાગ્યા અને પોતાની લાંગાટીની સલામતીથી નિશ્ચિત રહેવા લાગ્યા. એવામાં એકવાર એ બાવાજીના ગુરૂભાઈ જે બીજા પડખેના જ જંગલમાં રહેતા હતા તે બાવાજીને મળવા આવી ચડયા અને તેણે જોયું કે બાવાજી ખેતરમાં હળ હાંકી રહ્યા છે. આ જોઇને તેને એમ લાગ્યું કે શું હું ભૂલા પડીને બીજે ઠેકાણે આવી ચડયો છું? મારો ગુરૂભાઈ તો મસ્ત હતો અને ધ્યાની હતા તથા સતત ઈશ્વરના ચિંતનમાં જ મગ્ન રહેતો હતો ત્યારે આ છે તે બાવા પણ ખેતી કરતા જણાય છે એટલે એ સ્થાનેથી પાછા વળીને ચાલવા લાગ્યો, પણ આ બાવાજીએ હાંક મારી તેને પાછા બોલાવવા પ્રયાસ કર્યો એટલે હાંક સાંભળીને આવેલ બાવાજી સમજી ગયા કે આ બાવાજી જ મારા ગુભાઈ છે એમ તે તેની હાંકના શબ્દથી તેમને ઓળખ્યા અને પાછા વળીને પોતાના ગુરૂભાઈ અને વર્તમાનમાં ખેડૂત બનેલા આ બાવાજી પાસે પહોંચ્યો અને વંદન-નમન કરીને કુશળ સમાચાર પૂછી તેની પાસે બેઠો. તેણે પૂછ્યું કે ભાઈ! આ બધા શો પ્રપંચ છે? તુંતો મારા કરતાં વધારે મસ્ત અને ધ્યાની હતો અને સદા ઈશ્વર પ્રાર્થનામાં જ મસ્ત રહેતા હતા. હવે આ બધી ઉપાધિ શેની વધી ગઈ? આ સાંભળીને આવેલ અતિથિરૂપ બાવાજીને પેલા ખેડૂત બાવાએ કહ્યું કે આ લંગોટીની સલામતી માટે આ
