________________
તો,
૧-૧૧-૯
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ– વિશેષાંક
-
-
-
-
-
-
-
-
આઈઝાક બાશેવિક સિંગર -
૧૯૭૨ માં હું અમેરિકા હતો તે વખતે “ઈન્ટેલેકયુઅલ ડાઈજેસ્ટ'ના મે, ૧૯૭૨ ના અંકમાં હેરોલ્ડ ફલેન્ડરે આઈઝાક બાશેવિક સિગ- રની મુલાકાત લઈને તેની સાથે જે પ્રકારી કરી હતી તે પ્રગટ થઈ હતી. એ પ્રારીમાં મને સર્જનના કેટલાક પાયાના અનેક વિશ્લેષણ થયું લાગ્યું. એટલે તેનું ભાષાંતર કરીને મેં એ પ્રશ્નોત્તરી ભાઈ ઉમાશંકર જોષીને મોક્લી. ઉમાશંકરભાઈએ રને ભાષાંતર ‘સંસ્કૃતિ' જૂન ૧૯૭રના અંકમાં પ્રકટ કર્યું.
દસ પંદર દિવસ પહેલાં થિ પર સાંભળ્યું કે સિંગરને આ વર્ષનું સાહિત્ય માટેનું નોબેલ પ્રાઈઝ મળ્યું છે ત્યારે મને ફલેન્ડર સાથેની તેની પેલી મુલાકાત એકાએક યાદ આવી. લૈન્ડરે પૂછેલા પ્રશ્નના સિંગરે જે ઉત્તર આપ્યા છે તેના પરથી તેની વ્યકિત અને ખાસ કરીને લેખક તરીકેની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ તરી આવે છે. તેમાં વાચકોને રસ પડશે એમ ધારીને એ લાક્ષણિકતાઓ અહીં રજૂ કરું છું.
હેરોલ્ડ ફલેન્ડર પોતે પણ એક નવલકથાકાર છે. તે કહે છે તે પ્રમાણે આઈઝાક બાલેશિક રિગર (જન્મ ૧૯૦૪) આજના સૌથી વિશેષ લોકપ્રિય અને સિદ્ધહસ્ત લેખકોમાંના એક છે. એમની નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓનો સંગ્રહ જગતની ૧૭ ભાષાઓમાં અનુવાદિત થયાં છે. રિાગર ન્યૂ યોર્ક શહેરમાં જની ઢબે બંધાયેલા એક વિશાળ મકાનમાં રહે છે. એ મકાનના પાંચેપાંચ વિશાળ અને પુષ્કળ હવાઉજાસવાળા ખંડમાં પુસ્તકો ઉભરાય છે; પણ ટી. વી. સેટ કયાંય દેખાતો નથી.
સિંગરને બાંધો મધ્યમ છે. તેમની ભૂરી આંખોમાં તોફાન કાયમ ચમકયાં જ કરતું હોય છે. એ અલૌકિકમાં માને છે. એમની દષ્ટિએ અલૌકિક એ વસ્તુત: લૌકિકનો જ એક ભાગ છે. એ કહે છે તે પ્રમાણે : “લૌકિક અને અલૌકિક, એવા બે પ્રકારના લેક હોય છે એમ હું માનતો નથી. આપણે જેને ઓળખતાં નથી હોતાં તેને આપણે અલૌકિક કહીએ છીએ એટલું જ. ટેલિપથી, કલેરવૉયન્સ કે પ્રિમોનિશન્સ કેવી રીતે કામ કરી રહ્યાં હોય છે તેની આપણને ખબર નથી હોતી એટલે આપણે તે બધાંને અલૌકિક કહીએ છીએ.”
સિંગરની નવલકથાઓમાં નિર્દોષ ને ટીખળી અમાનુષી તો (IMPS) નું આલેખન ઘણી વાર થતું હોય છે. એ તો શાં છે ને કઈ રીતે કામ કરી રહ્યાં છે તે, સિંગર પોતે કહે છે તે પ્રમાણે તે જાણતા નથી. એટલું જ નહિ પણ “ઈમ્પ’ અને ‘સ્માઈટ' કે “3વિલ’ અને ‘મન’ વચ્ચે શું ભેદ છે તે જાણવાની તેમને પરવા પણ નથી. એ ખરેખર માને છે કે આ જગતમાં એવાં સર્વે – ( Entities ) હોય છે, જેને આપણને અણસારો કે નથી હોતો અને છતાં એ સોનું અસ્તિત્વ છે જ અને તેઓ આપણા લેખન પર જ નહિ, સમગ્ર જીવન પર અસર કરતાં હોય છે.
એ અલૌકિક સર્વેનું અસ્તિત્વ રાગરની નવલકથાઓમાં પણ વરતાનું હોય છે. ફલેન્ડરે સિગરની આ મુલાકાત લીધી તે વખતે સિગર ‘એનિમીઝ, એ લવ સ્ટોરી' નામની નવલકથા લખી રહ્યા હતા. તે નવલકથા સિંગર કહે છે તે પ્રમાણે, આમ તે વાસ્તવલક્ષી કૃતિ છે. પણ તેમાં પણ કોઈને અલોકિક તત્ત્વનું અસ્તિત્વ વરતાય તેવું છે.
એ નવલકથા યુરોપમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધને પરિણામે જબરદસ્ત વાવંટોળ ઊભો થયો ત્યારે અમેરિકા આવેલા નિર્વારિસને લગતી છે. એનો નાયક છે હર્મન બ્રોડર, યુદ્ધકાળ દરમિયાન એક પોલીસ ખેડૂત સ્ત્રીએ તેને બચાવ્યો છે. યુદ્ધ પૂરું થયું ત્યાર બાદ, તે એની પત્ની અને સંતાને મરી ગયાં છે એમ માનીને એ કેવળ કૃતશબુદ્ધિથી પેલી પોલીશ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરે છે, ત્યાર બાદ જર્મનીમાં એ એક બીજી સ્ત્રીના પરિચયમાં આવે છે ને તેના પ્રેમમાં પડે છે. એના જીવનને 'એ ગેટાળો જાણે અધુરો હોય તેમ તેની પહેલી મૃત્ની
ચિતી આવી ચડે છે, જીવતી જાગતી. આમ, નાયક ત્રિકોણની વરચે સપડાય છે. એ ત્રિકોણમાં એક ખૂણે છે પેલી સાલસ નારી, જેની સાથે લગ્ન વિચ્છેદ કરતાં તેને જીવ ચાલતું નથી. કારણ કે, એ નારીએ તેને જીવતદાન આપ્યું છે. બીજે ખૂણે છે તેની પેલી સ્ત્રીમિત્ર, જેને તે ખરેખર શાહે છે; ને ત્રીજે ખૂણે છે તેની પહેલી પત્ની, જેને તે મરી ગયેલી માનતો હતો, પણ જેણે રશિયામાં વર્ષો સુધી પારાવાર યાતનાઓ સહન કરી છે કે જે એ સમગ્ર કાળ દરમિયાન તેને વફાદાર રહી છે, ને તેની પાસે પાછી આવી છે. એ
સ્ત્રી - નાયકની આગલી પત્ની, જે પાછી આવી છે તે - કહ્યાં જે કરતી હોય છે કે મારાં મરી ગયેલાં સંતાનો મારી પાસે આવે છે મારી સાથે વાત કરે છે. સિગર કહે છે કે, મૃત સંતાને માતા પાસે આવતાં હોય ને તેની સાથે વાત કરતાં હોય તે અવશ્ય બની શકે: “ખરું કહું તે મેં એના વિશે મારા મનમાં કોઈ પ્રકારની ગાંઠ વાળી લીધી નથી.”
સિંગરનું નવકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓ, બન્નેનું લેખન સાથોસાથે ચાલતું હોય છે. નવલકથા લખતાં લખતાં એને જ્યારે ટૂંકી વાર્તા સૂઝે ત્યારે તે નવલકથા પર કામ કરવું અટકાવી દે છે ને વાર્તા લખે છે; ને વાર્તા લખી રહ્યા બાદ પાછી નવલકથા તરફ વળી જાય છે. - સિંગર પોતાની નવલકથાઓ નથી સવારે વહેલા ઊઠીને લખતા કે નથી રાત્રે મોડે સુધી જાગીને લખતા. દિવસને વખતે, બે રેલિફોન કોલની વચમાં જે સમય મળે તે દરમિયાન તે પોતાનું લેખનકાર્ય કરે છે. ટેલિફોનની દખલગીરીથી એ અકળાઈ જતા નથી. ઉલટું એ તો તેને આવકારે છે. એ કહે છે તે પ્રમાણે : “લોકો મને બોલાવે છે એ વિચાર મને ગમે છે. મને લોકોના રાંપર્કમાં રહેવું ગમે છે; કારણ કે માનવ વ્યકિતના અવાજને એકેએક લહેકો, એકેએક શબ્દ કંઈ ને કંઈ અભિવ્યકત કરતા હોય છે. દરેકમાંથી આપણને શીખવાનું મળતું હોય છે.”
સિંગર પોતાની બધી વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ પહેલાં પોતાની માતૃભાષા મિડિશમાં લખે છે ને ત્યાર બાદ પોતે જ તેને અંગ્રેજી અનુવાદ કરે છે. અનુવાદ કરતી વેળા તે વાચના કે મુસદ્દામાં ફેરફાર કરતા નથી, પણ પ્રકરણ, વાકયો, શબ્દો વગેરે આખે વખત ફેરવ ફેરવ કર્યા કરે છે. પુસ્તકની હસ્તપ્રત પ્રકાશકને રોપી દેવાની મુદત થઈ જાય ત્યાં સુધી તેનું અનુવાદને મઠારવાનું કામ ચાલ્યા જ કરતું હોય છે.
સિંગર મળ પિલાંડના. પણ એ પિલાંડમાં રહ્યા છે તેના કરતાં વધારે રમેરિકામાં રહ્યા છે. એટલે એ અમેરિકા વિશે વધારે ને વધારે લખે તે સ્વાભાવિક છે. તેમ છતાં તે, અમેરિકામાં જન્મ્યા હોય તેવા લોકો વિશે કદી લખતા નથી. પણ અમેરિકામાં આવીને વસ્યા હોય તેવા વસાહતીઓ વિશે જ લખે છે. કારણ કે એ વધારેમાં વધારે ઓળખતા હોય તે આવા વસાહતીઓને જ ઓળખે છે.
સિગર “ધી ન્યૂ યૉર્કર', પ્લે બોય’, ‘એસ્કવાયરી અને કોમેન્ટરી’ માં લગભગ નિયમિત લખે છે. એમણે (૧૯૭૨ માં આ મુલાકાત લેવાઈ ત્યાં સુધીમાં) એમની ૬૭ વર્ષની ઉંમરમાં દસ જ પુસ્તકો પ્રકટ કર્યા હતાં. તેઓ ૧૯૩૫ માં પોલાંડ છોડીને અમેરિકા આવ્યા ત્યારે એમના જીવનમાં સાત વર્ષના એક એવો ગાળો આવ્યો હતું, જે દરમિયાન એ કશું લખી શકયા નહતા. લખવાનો પ્રયત્ન એ પ્રસંગેપાત કરતા હતા ખરા, પણ એમની સિરક્ષિા જ જાણે કે ચાલી ગઈ હતી ને પોતે જાણે સાવ એકલા પડી ગયા હોય એમ તેમને લાગતું હતું. એ વર્ષોમાં એમને એમ લાગતું હતું કે પોતે ફરીથી કદી લખી જ નહિ શકે. પણ એમના જ શબ્દોમાં કહીએ તો, ‘સદ્ભાગ્યે, અલૌકિક તો એ કંઈ જુદું જ ધાર્યું હતું.”
સિગરનું લેખન ચાલતું હોય ત્યારે કેવુંક લખાય છે તે જાણવા માટે એ કોઈને કદી પૂછતો નથી. એમનાં પત્ની એલ્સા વિશિ વાંચી શકતાં નથી અને કૃતિનો અનુવાદ થઈ રહ્યો હોય ત્યારે પણ સિગર એને કશું બતાવતા હોતા નથી. એ એભાની કે બીજા કોઈની સલાહ માગતા નથી અને એડિટરો (વર્તમાનપત્ર કે સામાયિકના તંત્રી કે સંપાદક નહિ, પણ પ્રકાશક તરફથી પુસ્તકની હસ્તપ્રત વાંચી જઈને તેમાં સુધારા-વધારા કે કાપકૂપ સૂચવનાર ધંધાદારી વ્યકિતઓ) અને અનુવાદકોની સલાહમાં પણ રસ એમને એકાદ વાક્ય પૂરત કે એકાદ શબ્દ પૂરતો જ હોય છે; વસ્તુસંવિધાન કે પાત્રના વિકાસ માટેની સલાહમાં નહિ જ.
સિંગરની બધી નવલકથાઓ ભૂતકાળમાં બની ગયેલી ઘટનાઓ વિશે લખાયેલી છે. પણ એમની “એનિમીઝ, એ લવ સ્ટોરી” * પ્રમા* આ શીર્ષકમાં ‘એનિમિઝ’ પછી અલ્પવિરામ મૂકવું કે રેખા, એની અવઢવ સિંગરના મનમાં ઘણો સમય ચાલેલી. રેખા તરફ એમનું વલણ પણ થયેલું. અંતે રેખાને બદલે અલ્પવિરામ મૂકવાનું નક્કી થયું.
