________________
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી
ણમાં સમકાલીન છે. એ એમની એકમાત્ર અમેરિકન નવલકથા છે. આ નવલકથાની ઘટનાએ ૧૯૫૭ થી શરૂ થતા દાયકામાં બને છે. સિંગર કહે છે કે “હું જો આ નિર્વાસિતાની વચ્ચે વસ્યો ન ઊત ને તેમની રામકહાણી મેં સાંભળી ન હોત ! મેં એ લખી ન હાત. વાવંટોળમાંથી હું જાતે પસાર નથી થયું. પણ નિર્વાસિતો સાથે કોઈ પણ માણસ જેટલું નિટમાં નિકટ રહી શકે તેટલું હું યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં રહ્યો છું.
૧૨
આ નવલકથા ન્યૂ યોર્કમાં લખાઈ છે અને એનું ઘટનાસ્થળ ન્યૂ યોર્ક છે એટલે એના સંજોગો જુદા છે, પ્રસંગો જુદા છે, વાતાવરણ જુદું છે. એટલે શિંગરની બીજી નવલકથાઓ કરતાં આ નવલકથાના આકાર જુદો છે. એની ભાષા જુદા પ્રકારની છે. એમાં સંવાદો વધારે છે, ને વાતચીત પુષ્કળ થાય છે. સિંગરના શબ્દોમાં કહીએ તા : “આ લોકો, નિર્વાસિતા, જે રીતે વાતચીત કરે છે તેમાં તે ફરિયાદ કર્યા વિના રહેવાના નહિ - એમને ફરિયાદ કરવા જેવું કંઈ ન હોય તો પણ. કારણ કે એ લાકોને જીવનને ઉતારી પાડવાની, એમની પાતાની જાતને ઉતારી પાડવાની અને વાત વધારી વધારીને કહેવાની ટેવ પડી ગઈ હોય છે. આ તદ્દન જુદી જ પરિસ્થિતિ થઈ.”
આ નવલકથાનાં બધાં પાત્રા વાસ્તવિક જીવનમાંથી ઉઠાવવામાં આવ્યાં છે. સિંગર પાસે હમેશાં કોઈ નમૂના - કોઈ સાચેસાચી વ્યકિત – હાય જ છે. પણ તે કેટલીક વાર એક પાત્રમાં અનેક જુદી જુદી વ્યકિતઓને ભેગી કરે છે.ને પાત્રાને એવાં બદલાવી નાખે છે કે એમાંની કોઈ પણ વ્યકિત પોતાને ઓળખી કાઢી શકે નહિ. નવલકથાનો નાયક, અલબત્ત, સિંગર પોતે છે. પણ નાયકને સિંગરે પાતાને ઘાટે ઘડયો નથી, સિંગર જો નાયકની જગ્યાએ હાય, નાયક જે પરિસ્થિતિમાં મુકાયો છે તે પરિસ્થિતિમાં જો પોતે મુકાયા હાય તો પાતે જેવા હોય તેવા આ નવલકથાના નાયક હર્મન બ્રેડર છે.
સિંગ નવલકથા લખવી શરૂ કરે છે ત્યારે ક્થાવસ્તુ તેમની પાસે તૈયાર હાય છે પણ એ જેમ જેમ લખતા જાય છે તેમ તેમ તેમાં ફેરફાર કર્યો જ જતા હોય છે. એ એમ માને છે કે નવલકથાકારની સ્વતંત્રતા પહેલા પ્રકરણ પૂરતી જ છે: “તમે એક વાર પહેલું પ્રકરણ લખી લીધું કે તમારી સ્વતંત્રતા પૂરી થઈ!.ત્યાર બાદ તમે તમારા મનના માલિક રહેતા જ નથી.”
સિંગર માને છે કે લેખકનું કર્તવ્ય, લેખકનું મિશન, વાર્તા કહેવી અને તે સારી રીતે કહેવી તે છે. વાર્તા અંગેની સમજૂતી કે ખુલાસા આપવાનું કામ તેણે વાચકો, વિવેચક અને પ્રાધ્યાપકો પર છેાડી દેવું જોઈએ. અર્વાચીન સાહિત્યની કરુણતા, તેની દષ્ટિએ એ છે કે તે ટીકાટિપ્પણ આપવામાં ઘણું વધારે પડતું રાચે છે. અર્વાચીન સાહિત્ય વાર્તા કહેવાને બદલે કૃતિને સમજાવવાને મથે છે. સિગર કહે છે તે પ્રમાણે: “આ સદીમાં મને આવું કશું નથી સાંપડયું જે મને ફરી ફરીને વાંચવાનું મન થાય. બહુ બહુ તે હું તેને એક વાર વાંચી લઉં છું ને પછી એને પાર આવે છે, કાયમને માટે.”
કેટલાક પ્રકાશકોને એમ લાગે છે કે નવલકથાઓના જમાના પૂરા થયા છે. સિંગર એની સાથે સંમત થતા નથી. અમને એમ લાગે છે કે બહુ જ ખરાબ વાર્તા - નવલકથા અને બહુ જ સારી વાર્તા—નવલકથા, એ બે ટકવાનાં. કારણ કે દુનિયામાં એવા ગ્રામ્યરસવૃતિવાળા લોકો પૂરતા પ્રમાણમાં રહેવાના જેમને બહુ જ ખરાબ વાર્તા નવલકથા વાંચ્યા વિના ચેન પડવાનું જ નહિ; ને વાચકોની એવી લઘુમતિ પણ રહેવાની જ જેમને બહુ, જ સારી વાર્તા નવલકથા જોઈતી હશે. એટલે મધ્યમ કક્ષાની વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ કદાચ અદશ્ય થઈ જાય તે પણ બહુ જ ખરાબ અને બહુ જ રાારી એ બે કેાટિની વાર્તાઓ અને નવલકથા માટે માગ રહેવાની જ, પોતાની નવલકથાઓની ખપત પર આની કાંઈ અસર થશે કે નહિ તે સંબંધમાં તે પાતે જ કહે છે: “હું એની ચિંતા કદી કરતા નથી ને આનાં આર્થિક પરિણામેાની વાત કરું તો હું એમ કહું કે તેની પણ ચિંતા કરતા નથી. કારણ કે, ૩૦ વર્ષ પહેલાં જ્યારે હું અઠવાડિયે પાંચ ડોલરની એક જ ઓરડીમાં રહેતા ત્યારે
મહેત્સવ - વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-’૭૮
હું જેવી રીતે રહેતા તેવી રીતે રહેવાને હું હંમેશાં તૈયાર જ છું. આજે મને અઠવાડિયે પાંચ જ ડોલરના ભાડામાં આરડી મળે કે નહિ તેની મને ખબર નથી પણ કોઈ પણ પ્રકારના એશઆરામનું મને વળગણ નથી. હું બીતાં નથી.”
૨૨-૧૦-૧૯૭૮
– મ.સુખલાલ ઝવેરી
પ્રેમ શકિત
માણસને બધું જ માપી જોવાનો અભરખો હોય છે. સદીઓથી એક આદત એ વિકસાવતો રહ્યો છે. એ આદત છે માપવાની આદત, જીવનમાં કશુંક માપ્યા વગરનું, માપી ન શકાય તેવું અને માપવાથી પર હોઈ શકે છે એવું સમજવામાં આપણને થોડીક તક્લીફ થાય. છે.
ગુરુત્વાકર્ષણ માપવા માટે માણસે કાંટાની અને કાટલાંની શેાધ કરી. આમ એ કેરીનું, અનાજનું; પોતાની જાતનું અને સોનાના, ટુકડાનું પૃથ્વી તરફનું આકર્ષણ એટલે કે વજન માપતા થયો. આ રીતે પહેલી વાર મીઠી કેરી કરતાં વજનદાર કેરીના, મીઠા તરબૂચ કરતાં વજનદાર તરબૂચના અને મીઠા ૫૫મ કરતાં મોટા ૫૫મના માભા વધી ગયો. ત્રાજવું બે માણસની તકરાર વખતે ન્યાયાધીશ બનવાની ભૂમિકા ભજવવા માંડયું. વખત જતાં ત્રાજવું ન્યાયનું પ્રતીક બની ગયું. યાદ રહે કે ત્રાજવું ગુરુત્વાકર્ષણના ન્યૂટનના નિયમ કરતાંય જૂનું છે !
માપનની વિકાસયાત્રા આગળને આગળ વધતી રહી છે. હવે વાવાઝોડાની ઝડપ માપી શકાય છે, અવાજને ડેસિબલમાં માપી શકાય છે. લોહીનું દબાણ માપી શકાય છે, વિદ્યુતપ્રવાહ અને વિદ્યુતનો જથ્થા માપી શકાય છે, ગરમી માપી શકાય છે. અવાજ તથા પ્રકાશની ઝડપ માપી શકાય છે, પૃથ્વી અને સૂર્ય વચ્ચેનું અંતર પણ માપી શકાય છે અને માણસની બુદ્ધિ પણ માપી શકાય છે.માણસ જમીનને હેક્ટરમાં માપે છે અને દૂધને લીટરમાં માપે છે. વર્ષાવર્તુળો દ્વારા એ વૃક્ષની ઉંમર માપે છે અને ખડકનું પૃથકરણ કરીને એ પૃથ્વીની ઉંમર માપે છે. નદીમાંથી કેટલું પાણી દરિયામાં વહી ગયું તે માપી શકાય છે અને અમુક તારો કેટલા પ્રકાશ વર્ષ છે તે માપી શકાય છે. દાકતર કોઈકની આંખના પણ ‘નંબર' કાઢી આપે છે. મનોવિજ્ઞાનથી તે માણસના વ્યકિતત્વને માપવા માટેનાં સાધનો બનાવે છે. માપનની પકડમાંથી કશું જ બચ્યું નથી. કોમ્પ્યુટર આ માપનની ઉત્ક્રાંતિનું જ ફરજંદ છે.
હવે પ્રેમને માપવા માટેના જ એકમ શેાધવાના બાકી છે. હવે અનેક જાતની બૅકો શરૂ થઇ છે. અત્યાર સુધી પૈસા માટેની બેંકો હતી, હવે બ્લડબેંક છે, ચક્ષુબેંક છે, અનાજબૅક છે. ભવિષ્યમાં હૃદયૉક, મગજૉક, કાનૉક શરૂ નહિ થાય ? થોડા વખત પર ત્વચાજૅક શરૂ થયાના સમાચાર હતા.
એક એવી બૅંક શરૂ કરવી જોઈએ જેમાં માણસ પેાતાની લાગુણીઓ જમા કરાવી શકે, લાગણીઓની ફિક્સ્ડ ડીપોઝિટ પર 'ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ મળતું રહે એવું ન બને! કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ થાય કે તરત જ બેંકમાં જઈને થોડીક લાગણી ઉપાડી લાવવાની, વળી થોડી બચત થાય કે તરત લાગણી જમા કરાવી આવવાની. આવું બ્લૅકબેલેન્સ સૌ વધારતાં જ રહે, આવી કમાણીને આવકવેરામાંથી મુકિત પણ આપી શકાય.
જાણીતા ફ્રેંચ વિચારક . ચાદિન કહે છે કે એક દિવસ પવન, માજા અને ગુરુત્વાકર્ષણને નાથ્યા પછી માણસ પ્રેમની શકિત જોતરશે અને ફરીથી અગ્નિની શોધ કરશે.
માપી ન શકાય તેવી માપવામાં મજા નહીં તેવી અને બૅકમાં મૂકી ન શકાય તેવી એક ચીજ છે: પ્રેમ. પ્રેમ એ હાર્સપાવરમાં માપી ન શકાય તેવી એક પરમકિત છે.
ડૉ ગુણવંત શાહ
