________________
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ ચેતનાનાં દ્વાર
આ જગતમાં બે મુખ્ય અવસ્થાઓ છે. પ્રસૃપ્ત અને પ્રબુદ્ધ ચેતનાનું લેાલક આ બે અવસ્થાઓ વચ્ચે ફર્યા કરે છે. પ્રસુપ્ત અવસ્થાના અનેક સ્તરો છે. તેમાં સ્થૂળ, જડ પદાર્થો પ્રગાઢપણે પ્રભુપ્ત છે. ત્યારે વનસ્પતિ, જીવાણુઓ, પ્રાણીઓ વગેરેમાં ચેતનાની ઓછી - વધુ જાગૃતિ જોવામળે છે. મનુષ્ય એક પ્રાણી છે. તેનામાં ચેતનાની જાગૃતિ બીજાઓ કરતાં વધુ પ્રમાણમાં છે, પણ એ પ્રબુદ્ધ નથી. એ તો મનુષ્યની જાગૃતિ જયારે પૂર્ણકળાએ પહોંચે ત્યારે પ્રબુદ્ધત્વ આવે,
સામાન્યપણે માણસાના મેાટો ભાગ પ્રસુપ્ત અવસ્થામાં જીવન ગાળતા હાય છે. આ પ્રસુપ્તિ ચિત્તની છે અને પેાતાના કે જગતના કોઈ સ્પષ્ટ ખ્યાલ વિનાની છે. ઘણા માણસા તમેગુણીની ગાઢ સુસૂપ્તિ અવસ્થામાં જ જીવન વિતાવી દેતાં હોય છે. મૂઢ પંરપરાગત અને મેહવશ જીવનમાંથી તે જાગતા કે સળવળતા સુદ્ધાં નથી. એથી જરા આગળ ઘણાખરા રજોગુણનાં સ્વપ્નામાં રાચતા હેાય છે. મહત્ત્વાકાંક્ષા, ઈર્ષા અને લાભના ચક્રમાં તે મનના બળદને ઘુમાવ્યા કરે છે. સત્ત્વગુણના ઉદય થતાં માણસની આંખો ઉઘડવા માંડે છે અને તે પ્રબુદ્ધ અવસ્થાની સીમામાં પગ મૂકતા થઈ જાય છે.
માણસે તમેગુણને ઘેર અંધકાર અને રજોગુણના રંગબેરંગી સ્વપ્નામાંથી બહાર આવવું હાય તા શું કરવું જોઈએ ? પ્રકૃતિના રાજયમાંથી સંસ્કૃતિના પ્રદેશમાં તેણે જન્મ લેવા જોઈએ. પોતાની પ્રાકૃતિક વૃત્તિઓ પર કાબૂ મેળવી તેણે મનુષ્યત્વનું ગૌરવ મેળવવું જોઈએ અને આ ગૌરવ તેને જીવન-મૂલ્યાની જાળવણી કરવા પ્રેરે છે. પાતાના પ્રાણથી ચૅ વિશેષ આ ઊંચા મૂલ્યો લાગે અને તેને માટે માણસ સહન કરવા તૈયાર થાય ત્યારે તે પ્રબુદ્ધના પગથિયાં ચડતા થઈ જાય છે.
પ્રકૃતિના રાજયમાં જે પ્રસૂતિ થાય છે તેની સાથે પ્રક્રુપ્તિ અને અબાધ જોડાયેલા છે. તે શુદ્ધ આનંદના રાજયમાં જન્મ નથી, પણ રુદન સાથે રહેલા આનંદમાં પ્રવેશ છે. જન્મ વખતે બાળક રડે છે. શ્વાસ લેવા માટે તેનું રડવું જરૂરી છે અને બાળક રડે છે, તેથી શ્વાસ લઈ શકે છે. આ રુદન અને શ્વાસની ક્રિયા પછી જુદા જુદા સ્તરે તેના જીવનમાં ચાલ્યા જ કરે છે. સ્થૂળ રુદન વધારે ઝીણા ને છાના રુદનમાં પલટાય છે એટલું જ. સામાન્ય રીતે માણસનું જીવન એટલે એક લાંબુ રુદન. જે ગયું તેને માટે અને જે હજુ નથી મળ્યું તેને માટે આ ુદન માણસના શ્વાસ સાથે વણાઈ ગયું હાય છે. જયાં સુધી તે પ્રબુદ્ધ નથી બનતા ત્યાં સુધી આ રુદન જુદા જુદા પ્રકારે ચાલ્યા કરે છે. મનુષ્યના જીવનની સહુથી મોટી કરુણતા એ છે કે તેને પ્રભુપ્ત અવસ્થામાંથી જાગૃત કરવાના પ્રયત્ન નથી થતા. પણ એક પ્રસુપ્તિમાંથી બીજી પ્રક્રુપ્તિમાં, એક સ્વપ્નમાંથી બીજા સ્વપ્નમાં તેને લઈ જવાનાં પ્રયત્નો થાય છે. માતાના હાલરડાંથી માંડી ઉચ્ચ શિક્ષણના મિનારા સુધી આ ‘પેાઢી જા બાળ’ની પરંપરા ચાલે છે. કોઈ વેપારી પેઢી જમાવી ઊંઘે છે, કોઈ સત્તાની ખુરસી પર બેસી ઝોંકા ખાય છે. તો ઘણા મેટ્રો ભાગ પેટિયું ભરીને પેઢી જાય છે, જેને ભાગે સુખની છાંયડી નથી મળી તેને માટે તે જીવન દુ:સ્વપ્નની પરંપરા બની જાય છે. અને તેને નવા નવા સુખનાં સ્વપ્ન બતાવનારાં જુદા જુદા ‘જાગૃત’મળી જાય છે. –જે વળી પેાતાની કોઈ માન્યતાની ઊધમાં આળેટતા હાય છે.
જયાં સુધી બાળકનું પારણું ઝુલાવતી માતા કે તેને સાંસ્કૃતિના ક્ષેત્રમાં દોરી જનાર આચાર્ય જાગૃતિનું ગાન નહીં ગાય ત્યાં સુધી માણસ સૂતા રહેવાનો છે. આપણે ત્યાં આવી જાગૃતિનું હાલરડુ ગાનાર એક માતા થઈ ગઈ. તેનું નામ મદાલસા. પોતાના પુત્ર અલર્કને માટે તેણે જે હાલરડુ' ગાયું છે તે ઘેર ઘેર ગવાવું જોઈએ તે જ પ્રબુદ્ધ ચેતનાને પ્રાપ્ત કરવા માટે માણસ પગલાં ભરતા થઈ જાય,
મદાલસા અલર્કને સંબોધી કહે છે : ‘શુદ્ધોસિ, બુદ્ધોડસ, નિરંજનેસ' -નું શુદ્ધ સનાતન ચૈતન્ય છે, જાગૃત હે!વું એ એ તે! તારા સ્વભાવ છે, તને કોઈ મલિનતા સ્પર્શી શકે તેમ નથી. મદાલસાએ પારખું હીંચેાળતાં ગાયું છે ; શુદ્ધોસિ ૨ે તાત ન તેતિ નામ,
કૃત હિ તે કહ્ન આધુીવ, પાંચાત્મક હિંમદ ન તેડસ્તિ
૩૬૫ હાં, કિષિ કર્યો હતો : ?'
તા. ૧-૧૧-’૭૮
‘બાળુડા, તું તે। શુદ્ધ આત્મા છે. તારુ કોઈ નામ નથી. આ કલ્પિત નામ તે તને હમણાં જ મળ્યું છે. આ પાંચ મહાભૂતોનું બનેલું શરીર ન તારું છે, ન તું તેન છે, તો પછી રહે છે શા માટે ?'
માણસ જયારે જન્મ લે છે ત્યારે નામ અને રૂપમાં, કુળ અને જાતિમાં, દેશ અને ધર્મમાં જન્મ લે છે. પણ આ બધી બહારની વસ્તુઓ છે અને આપણા કુલાચાર, શિક્ષણ, દેશ-ધર્મ તેને આ મર્યાદામાં બાંધી રાખવા મથે છે. કુમળા છે!ડને કાંટાની વાડ તા . જૉઈએ પણ એ વાડમાંથી ગજ ન કાઢે ને એમાં જ કરમાઈ જાય એ જીવનના વિકાસની નિશાની નથી. માણસ ત્યારે કદાચ બહારથી મોટા લાગતા હશે પણ અંદરથી એના મૂળિયાં ખવાઈ ગયા હશે.
પ્રસૃપ્તિ અવસ્થામાં માણસ વધુ ને વધુ મેળવવા મથે છે, મેટા બનવા માગે છે. પણ પ્રબુદ્ધ અવસ્થા ભણી તે પગલાં માંડે ત્યારે તે ઓછા ને ઓછા થતા જાય છે ને પછી તેને કશું જ માગવાનું રહેતું નથી. તે શૂન્ય થઈ સ્વયંપૂર્ણ બની રહે છે, આ અવસ્થા માણસ જયારે પોતાના નેત્રા પાતા ભણી વાળે ત્યારે જ આવે. ઉપનિષદ આવા માણસને ‘આવૃત્તચક્ષુ’ જેની આંખા અંદર વળેલી છે એવા કહે છે.
એક ભારે વિચિત્ર વસ્તુ છે કે જે સ્થૂળ નેત્રામાંથી બહાર જુએ છે. તે ખરી રીતે ઊંઘે છે. તે પેાતાની આસપાસ જે ભાગ સામગ્રી એકઠી કરે છે તે સ્વપ્નાની બાજી સમાન છે. નરસિંહ કહે છે તેમ : ઊંઘમાં અટપટા ભાગ ભાસે આ જગતની વિદાય લેતાં તે વ્યર્થતાને બાચકાં ભરતે વિદાય લે છે. પણ જે પેાતાનાં નેત્રા ભીતર વાળે છે, તેને અંતે એવું કાંઈક ભેટે છે, જે ધૂમ્રછાયા નથી, પ્રકાશના પુંજ છે. નરસિંહે જ કહ્યું છે : જાગીને જોઉં તો જગત દીસે નહીં.” આ પણ જાણીતું - માનીનું જગત તે! આલાપ થઈ ગયું. પણ તેની જગ્યાએ બીજુ કાંઈ દીસે છે, ખરુ ? નરસિંહ કહે છે :
‘અખિલ બ્રાહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ, જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે’
કેવું ભવ્ય દર્શન છે? પ્રબુદ્ધ નેત્રા સામે જીવન આ રૂપે, એક જ તત્ત્વની અનંત રમણા બની પ્રકાશી ઊઠે છે.
પ્રબુદ્ધ ચેતનાને પામવા માટે બીજા કોઈનાં બારણાં ખખડાવવાની જરૂર નથી. આ એક પેાતાની જાતનું જ ઉર્વીકરણ છે અને તે માત્ર બૌદ્ધિક વિકાસથી નથી થતું એ માટે માણો સમગ્ર ભાવે ઊંચે અડવું જોઈએ. ભગવાનના કે પરમ તત્ત્વના અસ્તિત્વ પહેલાં માણસને પોતાના અંત:કરણનો પરિચય થાય છે. આપણે ‘અંતરના સાદ’ એવા શબ્દ વાપરીએ છીએ પણ એ સાદ સાંભળવા માટે તત્પર કેટલા જણ રહે છે ? જયાં સુધી વિચારમાં વિસંવાદ અને આચારમાં અપ્રમાણિકતા છે ત્યાં સુધી અંતર જાગતું નથી અને પ્રબુદ્ધ જેવા શબ્દ જીવતા થતા નથી. અંતરની જાગૃતિ માત્ર આનંદ જ નથી આપતી જવાબદારીને બાજો પણ માણસના ખભા પર નાખે છે. જયારે એકાદ વ્યકિત આવા બાજો સ્વેચ્છાથી ઉપાડવા તૈયાર થાય છે ત્યારે તેની સાથે ચેતના સમાજમાં પણ નવી પાંગરે છે. એટલે તે પ્રબુદ્ધત્વ ઢાંકેલા દીવા નથી, શિખર પરની મશાલ છે. જયાં પ્રબુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિતા દૂર રહી પણ તેની ઝંખના યે નથી રહેતી ત્યાં પ્રજાને સર્વનાશ થાય છે અને જયાં આવા પ્રબુદ્ધ મુઠ્ઠીભર માનવીઓ હોય છે ત્યાં તે દેશને મરવા દેતા નથી.
ભગવાન બુદ્ધને માટે બે વિશેષણ એકીસાથે વાપરવામાં આવે છે. એક છે : “સમ્મા સંબુદ્ધ” સમ્યક સંબુદ્ધ, તેની સાથે જ બુદ્ધને કહેવામાં આવે છે : “મહાકારુણિક’પરમ કર્ણાવાન. સમુચિત પ્રજ્ઞા અને અહેતુકકર્ણા સાથે જ જાય છે. આવે પ્રબુદ્ધ અને કરુણાનંત મનુષ્ય કેવી રીતે વર્તે તેનું દર્શન એક શ્લોકમાં સાંગે પાંગ મળી રહે છે.
મૈત્રી સર્વેષુ સર્વેષુ, પ્રમાદો ગુણશાલિયુ, માધ્યસ્થ્યમ અવિનીતે, સર્વ પ્રાણી સહે મૈત્રી, ઉદ્ધત સાથ તાટસ્થ્ય,
કરુણા સર્વરહિ].’ ગુણી સંગે પ્રમાદિતા, કરુણા સઘળા પ્રતિ’
મકરન્દ દવે
