________________
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ
પણ છે. માણસ જે સ્થળે રહે છે તેની આસપાસના પચીસ પચાસ કે સે। માઈલના વિસ્તારમાં રહેનારા લેાકો વચ્ચે તેને કોઈ ભેદભાવ દેખાતા નથી, કેટલીક વખત તો સીમા ઉપરના આવેલા પરસ્પર ભિન્ન બે રાજ્યોના ગામડાંઓની પ્રજા વચ્ચે કોઈ ભેદ જણાતો નથી, ક્યારેક તેઓ વચ્ચે પરસ્પર અવરજવર, લેવડદેવડ, વેપાર, સ્નેહસંપર્ક વગેરે પણ હોય છે. ક્યારેક તો ફક્ત યુદ્ધના સમયે જ તેને ભાન થાય છે કે તેઓ બે પરસ્પર ભિન્ન રાષ્ટ્રોના વતની છે. આમ એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં અને બીજા દેશમાંથી ત્રીજા દેશમાં આપણે ઝીણવટપૂર્વકનું અવલાકન કરતાં ચાલ્યા જઈએ તે પ્રજા પ્રજા વચ્ચે ભાષા, પહેરવેશ, રહેણીકરણી, ખારાક, રીતરિવાજ વગેરેનું કેટલું, બધું સામ્ય અને સાતત્ય જોવા મળે છે ! ઈંગ્લેન્ડ કે ડ્રાંસના કિનારેથી કોઈ પ્રવાસી પગપાળા નીકળે અને એક પછી એક રાષ્ટ્રમાં પસાર થતા થતા દરેક સ્થળે થંડા થડા દિવસ રહેતે રહેતા ચીન, જાપાન કે કોરિયાના દેશ સુધી પહોંચે તે તેને આ સાતત્યનો અનુભવ થશે. આમ બાહ્ય દૃષ્ટિએ એક બાજુ બ્રિટન અને ફ્રાંસ અને બીજી બાજુ કેરિયા અને જાપાનના લોકો વચ્ચે એટલું બધું વૈષમ્ય દેખાય છે કે એ વૈષમ્ય પેલા પ્રવાસીની નજરમાં નહીં આવે, કારણ કે તેણે સાતત્યનો અનુભવ કર્યો છે. સાતત્યનું એને દર્શન થયું છે.
જગતને એક બનાવનાર તત્ત્વામાં પ્રેમ એ સૌથી મેટુ તત્ત્વ છે. જયાં પ્રેમ હોય છે ત્યાં વૈષમ્ય શમી જાય છે. બધાંની સાથે એકતાના અનુભવ થાય છે. બધામાં પેાતાનું જ પ્રતિબિંબ દેખાય છે, બલ્કે પાતાનું જ દર્શન થાય છે.
સાહિત્યકાર –કવિઓ, નવલકથાકાર, નાટકકારો વગેરે જો આ વિશ્વપ્રેમના તત્ત્વને પારખી શકે, પેાતાનામાં ઊતારી શકે અને સર્જનકૃતિ દ્વારા અભિવ્યક્ત કરી શકે તો માનવ માનવ વચ્ચેની એકતા સાધવામાં તેઓ ઘણા મૂલ્લવાન ફાળા આપી શકે,
કોઈ પણ સર્જક પેાતાની સર્જનકૃતિનું નિર્માણ કરે છે ત્યારે તે પેાતાની પ્રતિભા વડે, અનુભવ અને કલ્પનાનું એક સુંદર સાંયાજન તૈયાર કરે છે. સર્જક એ પણ એક માનવ છે. રાતદિવસ તેને સંસારમાં વિવિધ અનુભવા થયા કરે છે. પાતાના કુટુંબના સભ્યો સાથેના વ્યવહારથી માંડીને, નોકરી કે ધંધાને કારણે સામાજિક પ્રસંગાને કારણે, પ્રવાસ કે તીર્થયાત્રાને કારણે એને અનેકવિધ અનુભવા થતા હોય છે. તેના ચિત્ત ઉપર અનેકવિધ સંસ્કારો પડતા હોય છે. સર્જક યારે સર્જન કરવા બેસે છે ત્યારે તે ભલે આશ્રાય ક્લ્પનાના લે, પરંતુ તેને અનુભવ તેમાં પ્રવેશ્યા વગર રહી શકતા નથી. સર્જકનું જીવન જેટલું અનુભવસમૃદ્ધ અને સર્જકની કલ્પના જેટલી સતેજ તેટલે અંશે તેની સર્જનકૃતિ વિશાળ અને વૈવિધ્યભર્યા લકવાળી બનવાની. પાતાના અનુભવાનું કલ્પના વડે જયારે તે પોતાના ચિત્તમાં પુનર્સજન કરે છે ત્યારે તેમાં એક એવી પ્રક્રિયા થાય છે કે તે અનુભવ! માત્ર સર્જના પોતાના જ ન રહેતાં સૌના બની જાય છે. આથી જં કોઈ એક સર્જકે લખેલી કવિતા, વાર્તા કે નવલકથા બીજા વાચકો સુધી કોઇ પણ અંતરાય વગર પહોંચી શકે છે. સાચી સર્જનકૃતિની ક્સોટી એ છે કે કોઈ પણ અધિકારી વાચક તેની સાથે એકરૂપ થઈ શકે છે
જગતમાં પ્રેમ, કરુણા, દાન, દયા, ઉદારતા અને ઉદારતા, સમભાવ અને સહિષ્ણુતા વગેરે શુભ ભાવા અને ક્રોધ, ઈર્ષા, અહંકાર, ઘૃણા, ક્રૂરતા, ૨ાસહિષ્ણુતા, સ્વાર્થ, લાલસા, ભ વગેરે અશુભ ભાવા સાર્વભૌમ છે, સર્વત્ર અનુભવાય છે. પરિણામે એક દેશની પ્રજાના સાહિત્યને બીજા દેશની પ્રજા સહજ રીતે આસ્વાદી શકે છે. કલાકાર જયારે કલાકૃતિનું સર્જન કરે છે ત્યારે તેના ચિત્તામાં સાધારાણીકરણના એક એવા વ્યાપાર ચાલે છે કે જેને લીધે ક્લાકૃતિની અપીલ સાર્વભૌમ Universal બની રહે છે. આથી જ ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓના આસ્વાદ કરતી વખતે વાચકને તે પ્રદેશનું તેમાં પડેલું પ્રતિબિંબ અંતરાયરૂપ બનતું નથી. મૂળ કૃતિનું જેટલું સૌન્દર્ય છે તે અનુસ્વાદમાં ઊતરતું નથી એ સાચું, તો પણ ભાષાની મુશ્કેલીને કારણે કોઈ ઉત્તમ સાહિત્ય કૃતિએ બીજા પ્રદેશમાં ગતિ કરી ન હોય એવું બન્યું નથી. જયાં સાહિત્યકૃતિ છે ત્યાં પાતાપણાના ભાવ થાય છે. ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓ સ્થળ અને કાળના પરિમાણને ભેદીને બહાર નીકળી જાય છે. રામાયણ અને મહાભારત જેવાં પ્રાચીનતમ મહાકાવ્યો, કાલિદાસ અને શેકસપિયરનાં નાટકો વગેરે મહાન સર્જકોની કૃતિઓ આખી દુનિયામાં પહોંચી વળી છે.
– વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-૭૮
યુરોપ, એશિયા, આફ્રિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને અમેરિકા એ પાંચ ખંડોમાં ભાષા, સાહિત્ય, સંસ્કાર, વસ્તી વગેરેની દૃષ્ટિએ યુરોપ અને એશિયાનું મહત્ત્વ ઘણુ મેટું છે. આફ્રિકા અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા એ ત્રણ ખંડો મહાસાગરમાં સ્વતંત્ર ખંડો છે. જ્યારે યુરોપ અને એશિયા વચ્ચે એવા કોઈ મહાસાગર નથી. આ બે ખંડો એ વસ્તુત: એક મહાખંડનું જ યુરેશિયાનું વિભાજન છે. એશિયાની સરહદ કયાં પૂરી થાય છે અને યુરોપની સરહદ ક્યાંથી શરૂ થાય છે તે નક્કી કરવું સહેલું નથી. દુનિયામાં સૌથી વધુ બાલાતી ભાષા, દુનિયાનાં સૌથી વધુ રાષ્ટ્રો આ મહાખંડમાં આવેલાં છે. આ મહાખંડની પ્રાચીનતાં પણ એટલી જ છે. આ મહાખંડમાં જ ભારત, ગ્રીસ, ઈજિપ્ત, મેસેપેાટેમિયા, રામ વગેરેની પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓ વિકાસ પામી છે. દુનિયાની સૌથી વધુ વસતિ આ મહાખંડમાં છે. આમ છતાં આ મહાખંડમાં બે પરસ્પર ભિન્ન પ્રવાહો જોવા મળે છે. ગઈ સદીના કેટલાંક વિચારકોને એમ લાગતું હતું કે યુરોપ અને એશિયા વચ્ચે ક્યારે કદી સુમેળ થઈ ન શકે કારણ કે બંનેની સંસ્કૃતિ અને સંસ્કાર અલગ અલગ છે. કવિ કીપ્લિંગે કહ્યું છે:
"East is east and west is west; The twine shall never meet."
પરંતુ કવિના એક્શનને વર્તમાન પ્રવાહો ઝડપથી ખોટું પાડી રહ્યા છે. પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ ભૌતિક સુખ-સગવડોમાં રાચનારી જન્મજન્માંતરમાં ન માનનારી છે. એશિયાની સંસ્કૃતિ જન્મજન્માંતરમાં માનનાર અને ભૌતિક સુખ સગવડો કરતાં આંતરિકઆધ્યાત્મિક શાંતિની ખોજ માટે મથામણ કરનારી છે. પરંતુ વર્તમાન સમયમાં જેટ વિમાનોની અવરજવરને કારણે, પ્રજા-પ્રજા વચ્ચે સંપર્ક અને સંમિશ્રણ ઝડપથી વધી રહ્યાં છે. રાષ્ટ્ર કે સંસ્કૃતિના ભેદો ઝડપથી, ભૂંસાઈ રહ્યાં છે. એક્બીજાના સંસ્કાર પ્રત્યે સમભાવ જન્મ્યો છે અને એકબીજાને આદરપૂર્વક સમજવાનો પ્રયત્ન પણ થવા લાગ્યા છે.
એશિયા અને યુરોપને એકબીજાની વધુ નજીક લાવનાર અને એક્બીજાને સમજવામાં મદદરૂપ થનાર સૌથી મહત્ત્વનું જો કોઈ માધ્યમ હોય તો તે સાહિત્ય છે, ક્લા છે. વર્તમાન સાહિત્યકાર પાસે નવી દિશાઓ ખૂલી છે. અનુભવનાં નવાં પરિમાણે ઊભાં થયાં છે. એને ઉત્તમ વિનિયોગ કરીને એ એવા સાહિત્યનું નિર્માણ કરી શકે છે કે જે યુરોપ અને એશિયાના સંસ્કાર વચ્ચે અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને આફ્રિકાના સંસ્કાર વચ્ચે ખંડખંડના સંસ્કાર વચ્ચે સેતુ સમાન બની રહે, ભૂતકાળના સાહિત્ય, એની કેટલીક મર્યાદાઓ સાથે આ કાર્ય પાર પાડયુ છે. ભવિષ્ય આ પડકાર વધુ ઉત્સાહ અને વધુ તાકાતથી ઝીલી લેવાના રહેશે ! ડૉ. રમણલાલ ચી. શહ
દૃષ્ટિ
પરમાર્થ
જ્યાં સુધી બને ત્યાં સુધી જ્ઞાની પુરુષના વચનને લૌકિક આશયમાં ન ઉતારવાં, અથવા અલૌકિક દષ્ટિએ વિચારવા યોગ્ય છે, અને જયાં સુધી બને ત્યાં સુધી લૌકિક પ્રશ્નેતરમાં પણ વિશેષ ઉપકાર વિના પડવું ન ઘટે. તેવા પ્રસંગાથી કેટલીક વાર પરમાર્થદષ્ટિ ક્ષોભ પમાડવા જેવું પરિણામ આવે છે.
માણસા વરસાદ આવે ત્યારે પાણી ટાંકામાં ભરી રાખે છે, તેમ મુમુક્ષુ જીવા આટલા આટલા ઉપદેશ સાંભળીને જરા ય ગ્રહણ કરતાં નથી, તે એક આશ્ચર્ય છે. તેને ઉપકાર કેવી રીતે થાય?
• શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
તો હું દુઃખી થાઉં !
ઇગ્લાન્ડના મહાન સાહિત્યકાર અને ધર્માચાર્ય જે. રેંઝી ટેઈલરની તમામ માયા મૂડી લૂંટાઈ ગઈ, છતાં તેમના ચહેરા પરના હાસ્ય અને આનંદ વિલાયા નહોતા . એ જોઈને છક થતાં ઘણાં લોકો એમને પૂછતાં: ‘તમારું સર્વસ્વ લૂંટાઈ ગયું હોવા છતાં તમને ૨જ કેમ થતા નથી?” જે. રેઝી ટેઈલર હસીને કહેતા: ‘મારા અંગે અંગની શકિત અને ફ્રૂતિ હજુ સાબૂત છે. હવા, પાણી અને વાણીની બંધી મને કોઈએ કરી નથી. મારો માનવજાત પ્રત્યેનો પ્રેમ હજી અખૂટ છે. તમે જેને સર્વસ્વ લૂંટાઈ ગયું એમ કહે છે તે તે કેવળ મારા પરના બાજો લૂંટાયો છે. મારા આનંદ અને પ્રેમને ખજાનો મારા હૃદયમાં જ ભર્યો છે. એ જો લૂંટાય તે હું દુ:ખી થાઉં.
