________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧-૭૮
પૂજ્ય પંડિતજીને આંતરવૈભવ
તરફ વિહાર કર્યો ત્યારે મારી ઈચ્છા મેં પુન: જણાવી અને આગ્રહ પણ કર્યો, છતાં મંજૂરી મળી નહીં.
આ દરમિયાન પંડિત સુખલાલજી આગ્રાના આત્માનંદ પુસ્તક પ્રચારક મંડળના પ્રકાશન કાર્યમાં જોડાઈ ગયા હતા. અમારો સંઘ વિહાર કરી જોધપુર આવ્યો ત્યાં જૈન સાહિત્ય સંમેલનની યોજના થઈ. તેમાં ડૅ. યાકોબીએ પણ હાજરી આપેલી. અમારે સંઘ શિવગંજ પહોંચ્યો ત્યાં અમદાવાદથી શેઠ પૂંજાભાઈ તથા શ્રી મનસુખભાઈ રવજીભાઈ પણ આવી પહોંચ્યા અને તેમને ઉદ્દેશ મને આગમ કામ માટે લઈ જવાનો હતો. આ દરમિયાન પં. સુખલાલજી આગ્રા છોડી અમદાવાદમાં ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં જોડાઈ ગયા હતા. આ વખતે વિદ્યાપીઠ આજના જવાહર પુલ પાસેના ભુલાભાઈના મકાનમાં ચાલતી હતી. અને મારે ભાગે મુંબઈમાં ધનજી સ્ટ્રીટમાં આગમનું કાર્ય કરવાનું આવ્યું હતું, એટલે મેં ભગવતી સૂત્રના અનુવાદનું - કાર્ય શરૂ હતું, આમ અમે બન્ને ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે પોતપોતાનું કાર્ય કરતા હતા પણ પંડિતજીએ મારા યશોવિજ્ય ગ્રન્થમાળાના તમને જોયેલું એટલે એમણે સન્મતિતર્કના કામમાં મને સહકારરૂપે લેવાનું ઉચિત માન્યું અને તેમણે મને બોલાવી લીધા અને અમારું બન્નેનું સન્માતિતર્કના સંપાદનનું કામ દાંડીકચ ગાંધીજીએ શરૂ કરી ત્યાં સુધી બરાબર ચાલ્યું. એ કાળે ગુજરાત વિદ્યાપીઠના પુરાતત્ત્વ મંદિરમાં ભાઈ રસિકલાલ પરીખ મંત્રી તરીકે હતા અને આ ધર્માનન્દ કોસંબી અધ્યાપક તરીકે અને મુનિ જિનવિજ્યજી પુરાતત્ત્વના આચાર્ય તરીકે હતો. આ સિવાય તે કાળે છે. આથવલે, પે હરિનારાયણ આચાર્ય આદિ પણ મહાવિદ્યાલયમાં હતા.
આમ સં. ૧૯૬૪ થી ૫. સુખલાલજી સાથે મારો સ્નેહપૂર્ણ પરિચય રહ્યો તે દરમિયાન મેં તેમને કયારેય અણગમાથી અકળાયેલ, ધમધમાયેલ જોયા નથી. પોતાનું કામ ભલું અને પોતે ભલા એ તેમની મુખ્ય નીતિ રહેતી. વચ્ચે વચ્ચે અમે અમદાવાદમાં પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરેલી તેમાં તેમની સલાહ અને સૂચન મુજબ વ્યાખ્યાનો ગાવાતાં. પહેલું જ વ્યાખ્યાન બ્રહ્મક્ષત્રીય સોસાયટીના
જ નબરના મારા રહેવાના મકાનમાં જ થયેલું અને ત્યારબાદ તે વ્યાખ્યાનમાળા શહેરમાં પ્રેમાભાઈ હાલમાં જાહેરમાં જવામાં આવતી.
મારા મુંબઈ માંગરોળ સભાના આશ્રયે થયેલ “જન સાહિત્યમાં વિકાર થવાથી થયેલી હાનિ' વિષે વ્યાખ્યાનને જૈન સમાજમાં ભારે વિરોધનો વંટોળ જાગેલ. એ સમયે મને પં. સુખલાલજીએ કેટલીક સમયાનુકળ ઉપયોગી સૂચનાઓ આપેલી. તે વખતે મને પંડિતજી નરમ પક્ષના લાગેલા, પણ ચાલુ અનુચિત રૂઢિઓ તેડવાના પ્રયત્ન માટે ઉગ મનવૃત્તિવાળા નહીં જણાયેલા.
પંડિતજીની લાગવગ આચાર્ય શ્રી વલભસૂરિના સમુદાયમાં સારી એવી હતી અને તેથી જ તેઓ મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજ્યજીના આધ્યા૫ક ૫ણ થયેલા અને આથી તેઓ શ્રી જિનવિજ્યજીના પણ વિશેષ પરિચયમાં આવેલા. શ્રી જિનવિજ્યજી પુરાતત્વ મંદિરના આચાર્યપદે આવેલા એમાં પંડિતજીનાં સલાહ-સૂચન વિશેષ ઉપગી થયેલાં.
એ વખતની એક વાત નોંધવા જેવી છે. અમદાવાદના શેઠ ભોગીભાઈ દોશીવાડાની પોળમાં રહેતા અને પંડિતજીના ખાસ મિત્ર હતા. તેમણે જ્યારે જાણ્યું કે હું પંડિતજીના સહકારમાં કામ કરું છું ત્યારે પંડિતજીને કહ્યું - શું ભલા તમે ય એવા નાસ્તિક સાથે કામ પાડો છો? પંડિતજીએ તેમને જવાબમાં કહ્યું કે આ સામે બેઠેલા બેચરદાસજીને તમે એકવાર મળી લે પછી વાત કરીએ, તેને મારી પાસે આવ્યા. મેં તેમને સત્કાર્યા અને શાસ્ત્રીય વાત થઈ અને ત્યારથી ભેગીલાલ શેઠ મારા પરમમિત્ર બની ગયા,
- બેચરદાસ દોશી
પૂજ્ય પંડિતવર્ય શ્રી સુખલાલજી અકિચન હતા અને અકિંચનપણાના એમણે જીવનને વિશુદ્ધ બનાવવાની સાધનાના એક મહત્ત્વના અંગ તરીકે, સમજપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો હતો. નહીં તે, એમનું જ્ઞાન એવું અસાધારણ કોટિનું હતું અને એમને અધ્યાપન - સંશોધન કરવાનાં સ્થાન અને કામ પણ એવાં મેટાં મળતાં રહ્યાં હતાં કે જેથી તેઓ ધારત તે, ઘણું ધન કમાઈ શકયા હેત પણ ધનને તેઓએ કેવળ જીવનનિર્વાહના સાધનરૂપે જ માન્યું હતું, નહીં કે જીવનના એક ધ્યેયરૂપે, તેથી જ તેને અનેક ધનપતિઓ સાથે નિષ્ટને પરિચય હોવા છતાં કયારેય તેઓ ધનની લાલચમાં સપડાયા હોય એવું બન્યું ન હતું અને છતાં ધનવાને સાથે એમને વ્યવહાર એવો મીઠે અને વિવેકભર્યો હતો કે જેથી ક્યારેય કોઈ શ્રીમાનને એમ ન લાગે કે પંડિતજી એમના પ્રત્યે અવમાનનાને લેશ પણ ભાવ ધરાવે છે. એમના જીવનમાં કોઈક વિરલ પ્રસંગ એવા પણ બન્યા હતા કે જ્યારે પિતા પ્રત્યે મમતા અને આદરની લાગણી ધરાવતી શ્રીમંત વ્યકિતનું મન ન દુભાય એટલા માટે પંડિતજીએ એની સહાયને, પૂરા સંકોચ સાથે, સ્વીકાર કર્યો હોય પંડિતજીનું જીવન જોતાં એમ જ લાગે છે કે ધર્મના પાયારૂપ આથિક પ્રામાણિકતા અને એક જીવનસાધક સંતપુરુષને માટે જરૂરી એવાં અશ્ચિન ભાવ અને અર્થ પ્રત્યેની અનાસકિત એમના સમગ્ર વ્યવહાર સાથે એકરૂપ બની ગયાં હતાં.
ધન પ્રત્યેની આવી અકિચન ભાવની દષ્ટિ કેળવવાની સાથે શારીરિક શકિતની બાબતમાં પણ તેઓ પૂરા જાગ્રત હતા. શરીર તંદુરસ્ત અને સશકત હોવું જોઈએ એમ તે પંડિતજી માનતા જ હતા અને બીજાઓને શરીરને નિરોગી અને તાકાતવાન બનાવવાની ભલામણ પણ કરતા હતા, તેમ જ પોતાનો અનુભવ અને વાચનઅવલોકનના આધારે એ માટે માર્ગદર્શન પણ આપતા હતા અને છતાં પોતાની શરીરની શક્તિ, સંયમ - પાલનમાં હરકત આવે કે ચિત્તમાં ઉન્માદ જાગે, એટલી હદે વધી ન જાય એ માટે તેઓ હમેશાં સાવધાન રહેતા હતા. એમની સાથેના સહવાસથી મારા મન ઉપર કંઈક એવી છાપ પડી છે કે તેઓ પોતાની અખંડ જ્ઞાનાપાસના માટે જરૂરી એવી શારીરિક શકિત, ખાન - પાન અને હરવા-ફરવામાંથી રોજે રોજ મેળવી લેતા હતા અને ખરચી નાખતા હતા કે જેથી એ શકિતને મનને મેલું કરવારૂપે દુરુપયોગ થવાને અવકાશ જ રહેવા ન પામે. પંડિતજીએ પોતાનાં ખાન - પાન એ રીતે જ ગેાઠવ્યાં હતાં કે જેથી શરીરને જરૂરી બળ મળતું રહે અને સંયમનું પણ સહજપણે પાલન થતું રહે. તેઓ ખાન-પાનની વસુઓના સ્વાદ , બેસ્વાદથી સારી રીતે માહિતગાર હતા, છતાં પોતાના ખાન-પાનના રસાસ્વાદ કે બેસ્વાદની વાત કરતા મેં એમને કયારેય જોયા ન હતા. પોતાના શરીરને અનુકૂળ ચીજ સ્વાદિષ્ટ કે છે સ્વાદ વગરની એવો વિચાર કર્યા વગર લેવાને એમને સહજ સ્વભાવ હતું - સ્વાદેન્દ્રિયને વિજય એમને સ્વયંસિદ્ધ થયો હતો એમ જ લાગતું હતું.
ધન : સંપત્તિ પ્રત્યેની અનાસકિત અને શારીરિક શકિતને મર્યાદામાં રાખવાની મનોવૃત્તિ - આ બે બાબતે જ પંડિતજીના હૃદયબળ અને આંતરિક ગુણવૈભવનું સુરેખ દર્શન કરાવવા પૂરતી ગણાય એવી છે. આમ છતાં, તેમના જીવન અને કાર્યનું કંઈક નિકટથી અને વિગતે અવલોકન કરવામાં આવે છે, એમ જ માનવું પડે કે તેઓએ જ્ઞાન અને ચારિત્રની સાધનાના બળે, પોતાની આત્મિક શકિતઓને અને આંતરિક ગુણસંપત્તિને અસામાન્ય વિકાસ કર્યો હતો. કોઈ પણ વ્યકિત પોતાની જાગ્રત જ્ઞાનોપાસના અને નિર્મળ જીવનસાધનાના આધારે, પિતાને કેટલે બધા વિકાસ સાધી શકે છે, એ વાતની પ્રતીતિ પંડિતજીનું જીવન પણ કરાવી શકે છે.
પંડિતજીની આવી વિરલ સિદ્ધિનું હાર્દ એ છે કે તેઓએ પિતાની બુદ્ધિના વિકાસ ઉપર એટલે કે જ્ઞાનોપાસના ઉપર એટલે ભાર આપ્યો હતો, એટલે જ ભાર હૃદયના વિકાસ ઉપર એટલે કે જીવસસાધના ઉપર પણ આપ્યું હતું અને તેથી જ તેઓ કોરા પોથી : પંડિત બનવાને બદલે જીવનસાધક પ્રજ્ઞાપુરુષ બની શક્યા હતા. એમના વિક્ટના પરિચયથી કયારેક તે એમ જ થતું કે તેઓનું પારગામી પાંડિત્ય વધે કે એમનું સ્ફટિક જેવું
[,
