________________
પદ્ધ જીવન
તા. ૧-૫
૮
સમન્વય-સાધનાનું મંગલ તીર્થ
:
એક જમાનામાં વિનોબાજીએ એ સૂત્ર ગાજતું કરેલું, ‘ગાંવ કી ધરતી, ગાંવ કા રાજ, સત્તાવન મેં હો સ્વરાજ્ય.' સર્વોદય સંમેલનની એ ઝંખનાની પૂતિરૂપે અમદાવાદ જિલ્લા – સર્વોદય મંડળ તરફથી ભાઈશ્રી ચન્દ્રવદન લશ્કરી અને શ્રી સૂર્યાન્ત પરીખે દહેગામ તાલુકાની સામૂહિક સર્વોદય પદયાત્રા બેઠવી હતી. એમની વિનંતીને માન આપીને પ્રસ્તુત પદયાત્રાના પ્રારંભિક શિબિરનું ઉદ્ઘાટન કરવા પંડિત સુખલાલજી દહેગામ આવેલા. આ પ્રસંગે થોડીક વાતચીત કરવાનો અનૌપચારિક પ્રસંગ મને સાંપડેલ. વાતવાતમાં જ મેં સહજ ભાવે એમને પૂછી પાડયું, “આપ તે દર્શનશાસ્ત્રને વિદ્વાન છે. વિનોબાજી સર્વોદય - વિચારને યુગની આકાંક્ષા રૂપે જુએ છે, એ વિશે આપને શું લાગે છે?”
પંડિતજી પોતાની લાકડી બાજુએ મૂકીને તકિયે રવસ્થ રીતે ગોઠવાઈને કહેવા લાગ્યા, “જ હરીશભાઈ, જ્યાં વિનોબાજી અને ક્યાં હું? વિનોબાજી તે કાન્તદા યુગદણ છે; એમની પાટે બેસીને દાદા ધર્માધિકારીજી કે રવિશંક્ર મહારાજ જેવા ના પ્રશ્નને સારી રીતે રજૂ કરી શકે. હું તે તદ્દન સામાન્ય માણસ છું. આમ તો પ્રજ્ઞાચક્ષુ જ છું. એટલે સ્કૂલ નહિ, પણ સૂક્ષ્મ ચક્ષુથી જે જોઉં છું તે જ તમને કહું છું. ગાંધીજીએ પંદરમી માર્ચ, ઓગણીસ ત્રીસના દિવસે સાબરમતી આશ્રમમાંથી દાંડીકચ માટે નીકળતી વખતે સંકલ્પ કરેલો કે કાગડા - કુતરાને મોત મરીશ તો બહેતર છે, પણ સ્વરાજ્ય લીધા સિવાય આ કામમાં પાછા પગ નહિ મૂકું. અલબત્ત, તેમની કલ્પનાનું સ્વરાજ્ય ન મળ્યું. એટલે તેઓ સાબરમતી આશ્રમમાં પાછા નહિ આવેલા. છતાં યે Political independence રાજકીય સ્વરાજ્યજરૂર મળ્યું. મહાપુરુષમાં જે નિ:સ્વાર્થતા, નિર્લોભતા અને નિર્મળતા હોય છે, તેને કારણે તેને આવતી કાલને જોઈ શકે છે. એટલું જ નહિ, એમના નિર્મળ સંકલ્પથી પ્રજામાં સામૂહિક સંકલ્પ જગાવી શકે છે અને અમુક પરિણામ જરૂર લાવી શકે છે, એ રીતે વિનેબાજીને એક કાન્તદણા યા યુગદણા તરીકે હું જોઉં છું. એક જમાનામાં એકાદયની વાત ચાલેલી. અનેકને ભેગે એકનું હિત. પછી દુબજ તિજ દુઝન લુણાજ ! અર્થાત બહુજન હિતની વાત ચાલી. થોડાકને ભાગે બહુજનનું હિત, પરંતુ ગાંધીજીએ અને એમની પહેલાં જહોન રસ્કિન જેવા વિચારકે “unto this last', અર્થાત ‘સર્વોદય’ એ શબ્દ આપેલ. ગાંધીજીએ એ શબ્દને પ્રચલિત કર્યો અને વ્યાપક કર્યો. એમાં સર્વ ઉતાર સર્વ સુતાય! અર્થાત સર્વનું હિત અને સર્વનું સુખ થાય એ ભાવના નિહિત છે. મૂડીવાદ અને સમાજવાદમાં એકોદય અને બહુજનેદય જે અંતિમવાદ ચાલેલે. હવે ગાંધીજી એથી આગળ જઈને સર્વોદય પ્રત્યે સૌને દિશા ચીંધે છે. રાજાશાહી, સામત્તશાહી, ઠાકોરશાહી વગેરેને યુગ સમાપ્ત થયો છે. હવે લોકશાહી આવી છે, એટલે સર્વના ઉદયને વિચાર કરવો જ પડશે. બીજું, રનવાન આવ્યું છે, જે સ્થળ અને કાળનાં અન્તર ઘટાડીને સમસ્ત વિશ્વને – પૃથ્વીને એક કરવા માટે તલસી રહ્યું છે. આ બધી દષ્ટિએ જોઈએ તો હવે એકોદય, અલ્પજનોદય કે બહુજનેાદય નહિ જ ચાલી શકે. અર્થાત સર્વોદય - સર્વનું કલ્યાણ કર્યું જ છૂટકો થશે.”
વિચારનો તખ્ત લંબાવતાં મેં બીજો પેટા પ્રશ્ન જ કર્યો, ‘સર્વોદય’ શબ્દ પાછળ આપને શો અર્થ અભિપ્રેત લાગે છે?” એમનું મુખ મલક્યું, “તમે તે જબરા માણસ છે, ભાઈ! આ પ્રશ્ન પૂછીને તમે મારા મનમાં પડેલા નિહિતાર્થ રહસ્યાર્થને પ્રગટ કરાવવા માગે છે, ખરું ને?” મેં ‘હા’ પાડી. એટલે તેઓ ગળું ખાંખારીને કહે, “આમ તે ‘સર્વોદય’ શબ્દને સાદો અર્થ છે સર્વને - ભૂત- માત્રને ઉદય - વિકાસ. ગીતામાં કહ્યું છે ને સર્વ ભૂહિતે રતા: ! સર્વ ભૂતાના - જીવોના કલ્યાણમાં મગ્ન - સંલગ્ન - રત છે તે સર્વોદયનો ઉપાસક. આમ તે તમે આપણા વિકશી ઉમાશંકર જોશીનું ‘વિશ્વશાન્તિ’ નામે ખંડ કાવ્ય વાંરવું હશે જ. એમાં એક શ્લોક ઉમાશંકરે સૂચક રીતે કરેલો છે, જે ધ્યાનપાત્ર છે: * . . “વિશાળ જગ વિસ્તારે, નથી એક જ માનવી,
પશુ છે પંખી છે પુષ્પ, વનની છે વનસ્પતિ. '
આ વિશાળ જગતમાં માત્ર એક મનુષ્ય નથી; પરંતુ પશુ, પંખી, ફળ કુલ આદિ વનસ્પતિ, કીટક વગેરે છે. એ તમામના કલ્યાણનો વિચાર ‘સર્વોદય’ શબ્દ પાછળ છે. એટલે એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે માત્ર મનુષ્યનું સુખ અને મનુષ્યનાં હિત - વિકાસ - લ્યાણ કરવાનાં નથી. બલ્ક મનુષ્યતર સૃષ્ટિનો ખ્યાલે ય રાખવાનું છે. ત્યારે જ સર્વોદય થશે. એટલે આપણું આથિક સામાજિક - સાંસ્કૃતિક પ્રાયોજન અને સંગઠન એવી રીતે કરીએ કે જેથી મનુષ્યની સાથે સાથે મનુષ્યતર સૃષ્ટિનાં યે હિત -વિકાસ - ઉદય થાય. બધે આપણે સંકીર્ણ ન બની * જઈએ. એટલા જ માટે વિનોબાજીરને ‘ય માનવ’ અને ‘જય હિન્દ’થીયે આગળ વધીને ‘જય જગત ' ની વાત કરી છે, જે અત્યંત સૂચક છે એટલે હવે આ યુગમાં સંકીર્ણ મને કે સંકીર્ણ વૃત્તિઓ નહિ ચાલી શકે. દેશ, વેશ, ભાષા વગેરેથી યે ઊંચે ઊઠીને ‘વિશ્વમાનવ' ની કક્ષાએ વિચારનાર સંપ્રદાય સર્વભૂત હિતકારી મનુષ્યની આકાંક્ષા આજની પરિસ્થિતિમાં છે, જે આપણું તત્ત્વજ્ઞાન કહેતું હતું તેને હવે અણુવિજ્ઞાન અને લોકશાહીનો વિચાર જોરદાર બનાવી રહ્યાં છે; આવતી કાલે એ એક અનિવાર્ય આવશ્યકતા બની જાય તો નવાઈ નહિ લાગે.”
છેલ્લે પંડિતજી કહે, “હું થાકી ગયો હોઈશ એમ માનીને તમે પૂછતા નથી, ખરુંને? મારી નજીક આવો. અને એકાદ પ્રશ્ન પૂછવો હોય તે જરૂર પૂછો. પછી મારે સંમેલનમાં જવાનું થશે.” “મેં પૂછ્યું, “પંડિતજી તમે મારા મનની વાત કેવી રીતે જાણી ગયા?” સ્મિત કરીને કહે, “જુઓને, હું સાતેક વર્ષને હતો ત્યારથી ભગવાને મારી આંખે લઈ લીધી છે. એટલે હવે સ્કૂલ રીતે નહિ પણ સૂક્ષ્મ રીતે જોઉં છું. બાહ્ય ને બદલે ભીતર સાથે નાતે બંધાયો છે.” પંડિતજીને અનુનય સમજીને મેં છેલે સવાલ પૂછયો, “આ વિજ્ઞાન યુગમાં સમન્વયનું મહત્ત્વ શું છે અને શા માટે છે?” પાણીને પ્યાલો લઈને પીતાં પીતાં કહે, “આમ તો “સમન્વય” શબ્દ આજકાલ નથી, બલ્ક ખૂબ જૂનો છે. વૈદિક સાહિત્ય અને જૈન આગમમાં યે આ શબ્દ પ્રયોજાયો છે; પરંતુ પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન યુગ કરતાં યે અર્વાચીન યુગમાં અને તેમાં યે અણુવિજ્ઞાન યુગમાં “સમન્વય” નું મહત્ત્વ વધી ગયું છે. જર્મનીમાં હેગલ, માર્કસ જેવા વિચારકો થઈ ગયા. તેમણે વાદ, પ્રતિવાદ અને સંવાદ (Thesis, ante-thesis and synthesis) નો સિદ્ધાંત રજૂ કરેલ. દુનિયામાં કોઈ પણ વિચાર આવે છે ત્યારે રોના પ્રતિપાદન પાછળ અહં, આક્રોશ અને ૨માગ્રહ પણ આવી જાય છે. એમાંથી જન્મે છે વાદ. આ વાદના વિરોધ રૂપે જન્મ છે તે પ્રતિવાદ; પરંતુ વરે વારે ગાજતે તત્વોષ : ! એ પ્રમાણે વાદાવાદી કરતાં વિચારમાં જે તથ્ય પડેલું હોય છે તેની શોધ ચાલે. છે. એ તથ્યોને થા સત્યોને યોગ - ગુણાકાર થાય તે જાય છે. તેમાંથી જન્મે છે સંવાદ (Harmony or Synthesis). દુનિયામાં વિચારના ક્ષેત્રમાં જે જે Extremeties -આત્યંન્તિકતાઓ યા અન્તિમતા આવી છે તેમાંથી તો સુમેળ થઈને સંવાદ યા સમન્વય સધાતે રહ્યો છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાંયે આ સંવાદિતા થા સમન્વયશીલતાનું તાવ પડેલાં છે. ભલે એ કદાચ થોડો ઘણો સંઘર્ષ બહારથી આવેલી સંસ્કૃતિ સાથે કર્યો હોય, પરંતુ ધીમે ધીમેતેણે એમાંથી તથ્યને પચાવી લઈને સંવાદ સાધવાને જ પ્રયત્ન કરેલો છે. એ વિજ્ઞાન યુગમાંયે આ બધી અન્તિમતા કે આત્મનિકતાઓ ટક્વાની નથી જ નથી; બલ્ક જે તે વિચારધારામાં પડેલાં તથ્યો યા સત્યને ગુણાકાર કરીને સમન્વય સાધવો જ પડશે. વિનોબાજી કે કાકાસાહેબ કાલેલકર આ બાબત પર જોર દઈ રહ્યા છે, જેની સાથે હું સો ટકા સંમત છું. અલબત્ત, માર્કસવાદ - સમાજવાદ • સામ્યવાદની એક વિચારધારા છે. તે બીજી ગાંધીવાદની વિચારધારા છે. આ બન્ને ધારાએ અલગ અલગ રહી શકવાની જ નથી. વિજ્ઞાન અને લોકશાહીનાં પરિબળે આ બધાને નજીક લાવીને સંવાદિતા પ્રતિ ખેંચી રહ્યાં છે, બ૯, હવે આગળ જઈને કરું તો, વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મની - આ બને ધારામાંથી જે તથ્યો છે તેને યોગ થઈને જ રહેશે. વિનોબાજી આ સમન્વય - દર્શનના પ્રખર પ્રવર્તક છે. એમણે સામ્યવાદી નહિ, પણ સામ્યયેગી સમાજરચનાને આદર્શ પ્રસ્તુત કર્યો છે, જે
