________________
તા. ૧-૫-૭૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭
આ નૂતન યુગના સંકેત કરે છે.” ફલાહારને નાતે આવતાં પંડિ- તજી એને ઘટતે ન્યાય આપીને ક્યારેક ફરીથી મળીશું.' એમ કહીને સંમેલનમાં ભાગ લેવા માટે ગયા.
બીજો એક પ્રસંગ પણ સ્મરણીય છે. ભાઈશ્રી છે. પ્રતાપકુમાર ટેલિયા સાથે આજના શિક્ષણની પરિસ્થિતિ વિશે સાથી મિત્રના સાન્નિધ્યમાં વિગતે ચર્ચા કરતાં નિષેધ-પ્રતિરોધ કરવાને બદલે અમદાવાદમાં ‘સત્યં શિવ સુન્દરમ'ની ભાવનાને વ્યકત કરતી એકાદ કૅલેજ કાઢવા માટે વિચારણા ક્રી. એના વિશે પ્રે, ટાલિયાએ પંડિતજી સાથે ચર્ચા કરી. એના અનુસંધાનમાં પંડિતજીએ મને એમના ' નિવાસસ્થાને બેલાવેલ. કુશળક્ષેમનાં સમાચાર પૂછીને પંડિતજીએ સીધો સવાલ કર્યો, “જુઓ, હરીશભાઈ, તમારા મનમાં આજની શિક્ષણ વિશે ભારે બેચેની . એના વિકલ્પ રૂપે શિક્ષણને નવો પ્રયોગ કરવાની જે ધારણા છે તે ભાવનાત્મક બાબત મને પસંદ છે. એની પાછળ તમારી સંકલ્પને શી છે તે મને સમજાવશે?” “પંડિતજીની નજીક ખુરશી લાવીને મેં વાત માંડી. ” મારા મનમાં તે સાદીસીધી વાત છે: સત્યં શિવ સુન્દરમ . એને શિક્ષણ દ્વારા મૂર્ત કરવી છે. ગાંધીજીએ સત્ય, રવીન્દ્રનાથે સોન્દર્ય અને શ્રી અરવિન્દ માંગલ્ય (શિવ) ઉપર ભાર મૂક્યો છે. એ ત્રણેને સમન્વય ગાધે ય શા કામ માં પાધનિક વિજ્ઞાન અને ટેક. નોલોજી સાથે સંકતિ યા અધ્યાત્મનો સમન્વય થાય એ વાત પણ ખરી જ. તદુપરાંત પ્રાચીન અને અર્વાચીન, વ્યકિત અને સમષ્ટિ તેમ જ બુદ્ધિ અને પરિશ્રમને સુમેળ સધાય એ વાત પણ મારા મનમાં છે જ. આ શિક્ષણ સંસ્થાન ‘સમય ભારતી વિદ્યાપીઠ” યા ‘સામ્ય યોગ વિધાપીઠ' જેવું નામ આપવું હોય તો જરૂર આપી શકાય. આરંભ કદાચ આર્ટ સ - કૅમર્સ કૅલેજથી થાય, પરંતુ સમય જતાં બીજી વિદ્યાશાખાઓએ એમાંથી વિકસિત થતી જાય, જેમાંથી મનુષ્યના all round personality - સર્વાગીણ વ્યકિતત્વને વિકાસ સંભવિત બને. આમ કૅલેજ સમય જતાં એક વિદ્યાપીઠમાં પરિણમે એવી મારી ભાવના છે.” - આ સંકલ્પનાની રૂપરેખા જાણીને પંડિતજીએ સીધા જ સવાલ કર્યો પૂછો : “બોલે હરીશભાઈ, આવી શિક્ષણ સંસ્થા માટે આર્થિક બાબતનું શું વિચાર્યું છે?” હસતાં હસતાં મેં કહી દીધું “ હાથમાં ન મળે કડી ને ઊભી બજારે દોડી ' જેવી મારી સ્થિતિ છે, પરંતુ મારી શ્રદ્ધા છે કે પ્રયત્ન કરીશું તે જરૂર પૈસા મળી રહેશે. આપણા દેશમાં એક વિશેષતા છે કે જેની પાસે પૈસા છે તેની પાસે દષ્ટિ નથી, અને જેની પાસે દષ્ટિ છે તેની પાસે પૈસા નથી. આપણે આ દષ્ટ અને પૈસા એ બન્નેને સુમેળ સાધવાનો છે. એમાં આપના જેવાને સાથ મળે તો બધું યે હસ્તામલકવત છે.” પંડિતજી થોડીક વાર બોલ્યા નહિ. જાણે વિચારમાં ડૂબી ગયા. પછી કહેવા લાગ્યા “જ, મને પ્રતાપભાઈએ આ બધાનો ખ્યાલ આપી દીલે છે મનેય આવું કંઈક કામ શિક્ષણ ક્ષેત્રે થાય એમાં ભારોભાર રસ છે, તમારી તાત્કાલિક જરૂરિયાતો વિશે મને થોડેક ખ્યાલ આપે. સંક્ષેપમાં મેં તાત્કાલિક જરૂરિયાતને ખ્યાલ આખો. ત્રણ - સુડા ત્રણ લાખ રૂપિયા જોઈએ... સાતસે આક્ષે વિઘાર્થીઓ બેસી શકે તેવું મકાન ... અને તે શહેરના મધ્ય ભાગમાં મળે તે સારું. * ભાવનાશાળી કાર્યકર્તાઓની ટીમ તે અમારી પાસે છે, જે સમય આવ્ય આપણા કાર્યમાં પૂરતે સાથ આપી રહેશે. આપના પ્રમુખપદે પબ્લિક ટ્રસ્ટ રચીને આ કાર્યને શુભ આરંભ કરી શકાય. વ્યવસ્થાપક ટ્રસ્ટી તરીકે તેમ જ શિક્ષણકાર્ય માટે બીજી જે કોઈ જરૂર પડે તેમાં મારી સેવાઓ સંપૂર્ણ સમપિત છે. પૂ. ડોલરભાઈ માંકડે જામનગર પાસે અલિયાબાડામાં ગંગાજળા વિદ્યાપીઠ કાઢી છે. એમના પ્રારંભિક સાથી એમને હું એક છું. એટલે શિક્ષણ કાર્ય, વહીવટ અને વ્યવસ્થા અંગે પૂરત અનુભવ છે. પ્રયોગ કરવા માટે દિલમાં ભારોભાર ઉત્સાહ, હોંશ અને હિમત છે... સવાલ છે માત્ર અવસરને.” પંડિતજી ગંભીરતાથી બધું સાંભળ્યું જતા હતા. ત્યાં તો દૂધ - નાતે આવ્યાં. “આવું ' કહીને પંડિતજી અંદરના ખંડમાં શૌચાદિ માટે ગયા. અમે નાસ્તાને ન્યાય આપ્યું. ઘેડી વારમાં પંડિતજી પાછા આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા, “તમને મેં બરાબર દિલ દઈને સાંભળ્યા છે... એકેએક શબ્દ પાછળ ભાવના, ખમીર, નિષ્ઠા, શ્રદ્ધા અને સરચાઈને રણકાર સંભળાય છે...આવા ભાવનાશાળી માણસે આજે દુર્લભ છે. ... અરી પ્રયોગ કરનારા આવા ભડવીરો યે કયાં છે? સાબુત દિલના મનીપીએની આજે બહુ જરૂર છે. ખેર! મારા દિલમાં આ વિચારોની ભારે કદર છે. અરે એમ માને કે હું તમારી સાથે જ છું. તમે જે કહેશે તે જવાબ
દારી યથાશકિત ઉઠાવવા હું તૈયાર છે ... આથિક અંગે તમે લગભગ નિશ્ચિત થઈ જાઓ... બેચાર જણને આ વિશે વાત કરી છે, એને જવાબ થોડા સમયમાં ચોક્કસ મળી જશે એટલે એ તો થઈ જશે... મકાનનું યે થોડુંક વિચાર્યું છે...એ ય થઈ જશે...વાત કરી છે. ના નહિ પાડે એવું હું માનું છું. ડોલરભાઈની ગંગાજળા વિદ્યાપીઠ વિશે તમે મને વાત કરી, જેનાથી હું પૂરેપૂરો અવગત છું અને એ રીતે હું તમને વર્ષોથી ઓળખું છું. .. હાં આર્થિક બાબત, મકાન, ટ્રસ્ટ વગેરે બધું જ થઈ રહેશે. કામ કરવા બેઠા, પછી તે પૂરું કર્યું જ છૂટકો થશે ને? વારું, પણ યુનિવર્સિટીના એફિલિયેશન અંગે ઉમાશંકરભાઈને વાત કરી લેજો. ત્યાં સુધીમાં ઈતર બાબતે સપાટાબંધ પતી જશે.”
ત્યારબાદ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના તત્કાલિન કુલપતિ ડો. ઉમાશંકર જોશીને અમે મળ્યા અને શિક્ષણના આ નૂતન પ્રયોગ માટે કૉલેજ કાઢવાની વાત કરી. આ બધી સંકલ્પના તેમને ખૂબ ગમી પણ યુનિવર્સિટીએ નીમેલી કમિટીએ અમદાવાદ શહેરમાં હવે નવી કૉલેજો ન કાઢવા અંગે ભલામણ કરી છે, જેને યુનિવર્સિટીએ સ્વીકારેલી હોવાથી અમદાવાદમાં આ શિક્ષણ સંસ્થા ઊભી કરવા માટે શકયતા રહેતી નથી. આવા પ્રયોગો કરવા હોય તે ગુજરાતનાં પછાત, ગ્રામીણ અને આદિવાસી વિસ્તારોમાં શક્યતાઓ છે ખરી, એમ કહીને તેમણે વાત સમેટી લીધી. આ વાત જ્યારે પંડિતજીએ ભાઈશ્રી પ્રતાપ ટોલિયા પાસેથી સાંભળી ત્યારે એમને અત્યંત વ્યથા થઈ.
ત્રીજો પ્રસંગ પણ નોંધપાત્ર છે. વચ્ચે ‘ક્રાન્તિ અને સાધના” નામના મારા પુસ્તકને સરકારે નિબંધના ઉત્કૃષ્ટ પુસ્તક તરીકે પૂરરકાર આપ્યો અને ગૌરવ કર્યું. પંડિતજી સામેથી મગાવીને એ પુસ્તક સપ્રેમ વાંચી ગયા. મને સામેથી બોલાવીને પ્રસન્નચિત્તે આશીર્વાદ રૂપે કહેવા લાગ્યા, “હરીશભાઈ, તમારું સારું એ પુસ્તક હું સાંભળી ગયો છું. મને ખૂબ આનંદ થયો છે. આ પુસ્તકને, સર્વોદય - દીનની text-bookયા પાઠય પુસ્તક કહું તે વધારે પડનું કહું છું એમ નહિ કહેવાય. લગભગ સર્વોદય વિચારનાં તમામ પાસાંઓને રોચક ઢબે એમાં આવારી લેવાયાં છે. ગાંધીજી સમસ્ત ગ્રંથમાં સળંગ સૂત્રરૂપે પ્રચ્છન્ન સ્વરૂપે છે એ એની કલાત્મકતા છે. સ્નાતક કે અનુસ્નાતક કક્ષાએ યુનિવર્સિટીઓ યા વિદ્યાપીઠોમાં આવાં પુસ્તકોનો અભ્યાસ થાય એને હું અત્યંત જરૂરી માનું છું. વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકોમાં broad outlook of life જીવનને વ્યાપક દષ્ટિકોણ - કેળવવામાં આ પુસ્તક અવશ્ય મહત્ત્વપૂર્ણ ફાળો આપી શકે તેવી ક્ષમતા એમાં છે, જેની મને વાંચતાં વાંચતાં પ્રતીતિ થઈ છે .... વળી તુલનાત્મક અને સમન્વયામક દષ્ટિએ જે નિર્ભેળ અધ્યયન એમાં રજૂ થયું છે તે અત્યંત ઉપયોગી, ઉપકારક અને મૂલ્યવાન છે. લેખકનું સવાંગી, સર્વહિતકારી અને સર્વતોભદ્ર વ્યકિતતત્વ એમાંથ પદે પદે, પરિચ્છેદે પરિચછેદે અને પ્રકરણે પ્રરણે પ્રગટ થયું છે અને હું સપ્રેમ આવકારું છું અને આશીર્વાદ પાઠવું છું.”
ચેથો પ્રસંગ છે, એક્વાર નવરંગપુરા બસસ્ટેન્ડ પારોથી તે પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે થઈ ગયેલી આકસ્મિક અને છેલ્લી મુલાકાતને. મેં એમને સાદર નમસ્કાર કર્યા. હાથ પંપાળતાં મને ખબર અંતર પૂછવા લાગ્યા.” હે હરીશભાઈ ! તમે છો કે? વારું હમણાં શું ચાલે છે? તબયિત સારી છે ને?” પ્રત્યુતરમાં મેં કહ્યું, “ હાલ હું મોડાસા કોલેજમાં પ્રોફેસર તરીકે કામ કરું છું. આપના આશીર્વાદથી તબીયત સારી છે.” વળતાં મેં એમની ખબર પૂછી. એટલે પંડિતજી કહે, “હજી શરીર નબળું સબળું ટેક કર્યા કરે છે એણે ખૂબ કામ ખેંચ્યું છે; પરંતુ હવે લાંબુ નહિ ચાલે એમ લાગે છે.” મેં કહ્યું, “પંડિતજી, તમારે તો હજી ઘણું જીવવાનું છે, ‘ા નીવેત શર: !' અમે સે વર્ષ જીવીએ' શો સૂત્રને સાર્થક કરવાનું છે અને સમાજની સેવા કરવાની છે.” પંડિતજી કહે, “ઈચ્છા ગમે એટલી હોય; પરંતુ છેવટે ભગવાનના હાથની વાત છે. આપણે એના કારભારમાં માથું મારવાનું નહિ. એ જે Wશે તે યોગ્ય જ કરશે. હા, જીવીશું ત્યાં સુધી આપણે તે કોઈ ને કઈ રીતે ખપમાં આવીશું. આપણે તે આપણા ધર્મ બજાવી છુટવાને અને છેલ્લે એ જ શાતિ અને સ્વસ્થતાથી છૂટી જવાનું, સમયાને રવીન્દ્રનાથનું પેલું ગીત તમે મને સંભળાવ્યું હતું ને બસ એમ જ સ્તો! યાદ છે ને? યુકત કરો હે સબાર સંગે મુકત કરો છે બન્ય! સંચાર કરો સકલ કમેં, શાનો તેમાર છન્દ!”
ડો. હરીશ વયાસ
