________________
૧૦
પ્રભુઘ્ન જીવન
પૂણ પ્રજ્ઞ
પંડિત
પૂજ્ય પંડિત સુખલાલજી વિશે કશું લખવું એ સાહસ કરવા બરાબર છે. કારણ કે તેમનું વ્યકિતત્વ એટલું પૂર્ણ અને સલ હતું કે જે કઈ લખો એ અધૂરું જ હોવાનું.
૧૯૪૯માં હું પીએચ.ડી. માટે મારું નામ રજિસ્ટર કરાવવાને માટે ભે. જે. વિદ્યાભવનના એ વખતના અધ્યક્ષ અને જાણીતા વિદ્રર્ય મુ. શ્રી રસિકલાલ પરીખને મળી, તેમના ખાસ આગ્રહ હતા કે મારે પંડિતજીને મળવું – મે જોયું છે કે કોઈ પણ વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિમાં પૂ. પંડિતજીના આશીર્વાદ વિના મુ. રસિકભાઈ આગળ વધતા નહિ અને થોડા દિવસ ઉપર જ મને કહેતા હતા કે હવે શૂન્યતા ભાસે છે! મુ. રસિકભાઈની ઈચ્છાને માન આપીને હું પંડિતજીને મળવા ગઈ. પંડિતજીના વિદ્યાપ્રેમ, તેમનું સૌજન્ય, તેમની ઝીણી ઝીણી વાત અંગેની કાળજી અને સૌથી વિશેષ તેમની સહૃદયતા એ બધું જોઈને મારી સામે એક પૂર્ણપ્રશ મનીષીની મૂર્તિ ઊભી થઈ અને મુ. રસિકભાઈના આગ્રહની સાર્થકતા મને સમજાઈ પ્રતિકૂળ સંજોગાને કારણે બે-અઢી વર્ષ સુધી સંશોધન કાર્યમાં ખાસ પ્રગતિ થઈ નહિ. પછી કામ જોશભેર ઉપાડયું ત્યારે મને પંડિતજીની અધ્યાપન - પદ્ધતિ અને કાર્ય - પદ્ધતિનો ખ્યાલ આવ્યો.
કોઈ પણ વિષયની ચર્ચા ચાલતી હોય તો તેને વિષે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનના શા અભિપ્રાયો છે, તેનું સમગ્રતયા અવલોકન થવું જ જોઈએ અને તેને માટે તે દર્શનના મૂળ ગ્રંથો, તેમના પરની મહત્ત્વની બધી જ ટીકા વગેરે જોવાં જોઈએ અને એ અંગે વિદ્રાનેાયે કશું લખ્યું હાય તો તે પણ જાણવું જોઈએ એવું તેમનું દઢ મંતવ્ય જેનું તેઓ પાલન કરે અને કરાવે. ચક્ષુહિન્દ્રિયનો સાથ ન હોવા છતાં પંડિતજીએ આટલું જ્ઞાન કેવી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું હશે એ કલ્પના ધ્રુજાવી મૂકતી અને સ્મરણ - શકિત તે કેવી ! વ્યાકરણના સૂત્રેા સમેત ઘણુંખરું મોઢું ટાંકે; લગભગ બધું તેમને હસ્તામલવત અને છતાં બીજાને પરાસ્ત કરી દે તેવી સભાનતા નહીં. પાતે અન્ય મહાનુભાવે પાસેથી શા બાધપાઠ લીધા એ સાભાર યાદ કરે અને એ રીતે જાણ્યું - અજાણ્યે તેમના શિષ્યોને તેમની પાસેથી પ્રેરણા મળતી રહે.
પંડિતજીનાં સન્મતિતર્ક પ્રકરણ અને તેના પરની તંત્ત્વબોધવિધાચિની ટીકા અને એવા બીજા ગ્રંથોનાં સંપાદન જોઈએ તે તેમની અધ્યયન પદ્ધતિનો ખ્યાલ તરત જ આવે છે અને તેમણે એ કાર્યો પાછળ કેટલા કામ લીધા હશે તેની માત્ર કલ્પના જ કરવાની રહે. અનેક હસ્તપ્રતામાંથી પાદો બીજા વાંચે, એ સર્વ મનમાં સંગ્રહ રાખી, છેલ્લે શુધ્ધ પાઠ નકકી કરવા એ ભગીરથ કામ પડિતજીએ અનેક વાર કર્યું. તેમને જોનારા થાકી જાય પણ પંડિતજી ન થાકે. કોઈ પણ દર્શનશાસ્ત્રના ગ્રંથની ચર્ચા ચાલતી હોય તે તેમાં જે અન્ય મતા દર્શાવ્યા હોય તે કથા દર્શનના છે એ પહેલાં તારવવું, જેથી ચર્ચાની સાચી જ સમજ પ્રાપ્ત થાય; અન્ય પક્ષનું ખંડન કર્યા પછી લેખક પેાતાના વિચારો રજૂ કરવાની શરૂઆત કરે ત્યાં પણ એને મળતું વાક્ય કે મળતો વિચાર કયા પૂર્વગામી લેખકના લખાણમાં મળી આવે છે એની નોંધ કરવી જેથી લેખકનું પોતાનું મૌલિક કેટલું છે અને એની પાછળનું પ્રેરક્બળ કશું છે તે તરત જ પકડાય - આ પૂ. પંડિતજીની અધ્યયન - અધ્યાપન - સંપાદન સંશોધનની પતિ જે ઘણા રૂઢિચુસ્તોને ન પણ ગમી હોય.
પંડિતજી સમય અને કામની બાબતમાં ખૂબ ચોક્કસ પણ તેમને પૂરી ક્સોટી કર્યા પછી ખાતરી થઈ જાય કે વિદ્યાર્થી નિષ્ઠાપૂર્વક કામ કરે છે કે તરત વિદ્યાર્થી પર તેમનું વાત્સલ્ય વરસી પડે અને તેના પર વધારે બાજ પડતા લાગે તો બતાવે નહિ પણ થોડું દર્દ તેમને જરૂર થાય. એક વાર યોગવાસિષ્ઠના એક સંદર્ભસ્થાન માટે પૂરા યોગવાસિષ્ઠની મારે યાત્રા કરવી પડેલી ત્યારે તેમના મુખ પર કરુણા છવાઈ ગયેલી જોઈ મારો થાક ઊતરી ગયા .
હું જેટલા દિવસ પંડિતજી પાસે વાંચવા જતી તેટલા દિવસ
તા. ૧-૧૧-૭૮
સુખલાલજી
બપોરની ચા તેમની સાથે લેવાની હોય. થોડું વાંચું, પછી ચા થાય, ચા - બિસ્કીટ લઈ ફરી વાંચવા લાગીએ - સાંજ સુધી. આદિમાં અને અંતમાં બે - પાંચ મિનિટ કુશલ સમાચાર પૂછે, દરરોજનું કામ કેમ ચાલે છે, રસાઈનું આયોજન કેવી રીતે થાય છે, પિતાજી, બેન મજામાં છે, વગેરે વાતો ખૂબ સહાનુભૂતિપૂર્વક પૂછે અને યોગ્ય સલાહ આપે. પણ વાંચવાની શરૂઆત થાય એટલે વિદ્યા - યાત્રા જ હાય, વચ્ચે બીજું કશું ન આવે; ટપાલ આવે તો પણ બાજુએ રાખી દે.
પંડિતજીની પાસે અનેક ક્ષેત્રના માણસે આવતા જોયા છે. સૌની સાથે પંડિતજી એટલા જ રસથી વાત કરે; તેમના ક્ષેત્રની ઝીણી ઝીણી વિગતો "જજ્ઞાસુભાવે પૂછે. કોણ ખરેખર કર્તવ્યનિષ્ઠ છે અને કોણ માત્ર દેખાવ કરે છે તેના વિવેક પંડિતજી દ્દભુત રીતે કરી શકતા. એક વાર શિષ્ય ભાવે સ્વીકાર્યા પછી સ્નેહષ્ટિથી જ જુએ, પરિક્ષકની દષ્ટિએ નહિં અને કેટલાકે પંડિતજીને ગુરુ માનીને, તેના લાભ પણ લીધા હશે. કોઈ કોઈ તો પોતાનું સરનામું આપવાનું હાય તા ‘C/o. પંડિત સુખલાલજી સંઘવી' એમ આપતા એ જાણું છું. આથી બહાર છાપ સારી પડે અને એ વ્યકિત વિશ્વસનીય મનાય એવી ધારણા હશે. પણ પંડિતજીએ આવી નાની વાતો વિષે વિચાર કરી ક્યારેય મન બગાડયું નહિ. જો માણસ પોતે હાથે ધરેલું કામ કરતા હોય તે. એ મારી તબિયતની કાળજી રાખે છે કે નહિ, મારે માટે કશું પણ કરે છે કે નહિ વગેરે નાના વિચાર પંડિતજીને કોઈ વાર આવે નહિ. હા, શિષ્યના સાચા સ્નેહ મળે તો પંડિતજીનું હૈયું પણ માતાના હૈયાની જેમ રાજી રાજી થઈ જતું, એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાનું. ક્યા માનવનું ન થાય!
પંડિતજી પેાતાના સાથી અને પરિચારકોની ખાસ કાળજી રાખતા. તેમની સંભાળ લેનાર ભાઈ સરજુ સાથેના તેમના વ્યવહાર જોવાની ખૂબ મજા આવતી. સાંજ પડે એટલે ફરવા જતી વખતે સરજુ કહે - પંડિતજી, કપડે બદલ લા. પંડિતજી કહે - ચલેંગે, સરજુ ખોટો ગુસ્સો કરે -- ચલેંગે કરો, મને જાતે વકત બદલને ચાહિયે,ચલા પહન લા, અને પંડિતજી હસતાં હસતાં કપડાં બદલી લે. જમવાની બાબતમાં પણ મોતીબેન અને સરજુની મીઠી ધમકીથી ખાતા મેં જોયા છે, અને એ બાબતમાં મે' પણ ઘણા હઠ કર્યાં છે. પંડિતજી ઓછું જમવાના મતના - કામ વધારે થાય માટે અને આરોગ્ય બગડવાની વ્હીકે - અને તેમની આજુબાજુનાં સૌની એ જ ચિંતા હોય કે પંડિતજી થોડું વધારે ખાય. એ સ્નેહકલહ સૌને તરબળ કરી દેતા. પેાતાના અંતેવાસીઓને કોઈના તરફથી ત્રાસ થતા હોય તો પંડિતજી એ સહી શકતા નહિ અને ત્યારે ગુસ્સા પણ કરતા. કોઈનું સ્વાસ્થ્ય બગડયું હોય તો પણ ખંડિતજીને ચેન પડે નહિ અને એટલે જ તેમના કર્તવ્યનિષ્ઠ અંતેવાસીએ ખાસ ધ્યાન રાખતા અને પોતાને તાવ કે એવી કોઈ અસ્વસ્થતા હોય તો જરા સારું થયું ન થયું ને પંડિતજી પાસે પહેાંચી જતા, જેથી તેમની ચિંતા ઓછી થાય.
બાહ્ય ચક્ષુ ગયાં પણ પંડિતજીની અન્ય શકિત અજબ રીતે ખીલી હતી. કોઈ તેમના સરિતકુંજના વરંડામાં દાખલ થાય કે તેમને પગલાં પરથી ખ્યાલ આવે કે કોણ આવ્યું છે અને એ વાત સાચી જ હોય. કોઈ વાર પૂછે કે સાથે કોણ છે અને સાથે કોઈ હોય જ. મહિનાઓ પછી કોઈ મળે તો પણ અવાજ પરથી તરત ઓળખે. તા. ૨જી માર્ચ ૧૯૭૮ના રોજ રાતે આઠ વાગ્યે. છેલ્લા શ્વાસ લીધો; એ જ સાંજે ચાર વાગ્યે હું દવાખાનામાં ગઈ અને થોડા વખત પછી મન મજબૂત કરીને તેમની પાસે જઈને બાલાવ્યા. તો હંમેશની જેમ તરત ઓળખી ગયા અને સ્નેહા થઈ ગયા. એ દૃશ્ય કદી ભુલાશે નહિ. મારું સદ્ભાગ્ય માનું છું કે હું ત્યારે જઈ શકી. એ તેમનાં છેલ્લાં દર્શન હતાં, જેમાં મેં પંડિતજીને શારીરિક પીડા અનુભવતા જોયા પણ કોઈ રીતે શકિતશૂન્ય ન જોયા સાર્ થયું. પંડિતજીના એ દર્શનની છાપ ચિત્ત પર સદા અંકિત રહેશે. અફ્સાસ એ જ કે પંડિતજીના અગાધ જ્ઞાન અને મૃદુ વાત્સલ્યના વધારે લહાવા અનેક કામેામાં અટવાયેલી એવી હું લઈ ન શકી પણ જે મળ્યું તે શેષ જીવનપંથના અંત સુધી પાથેય બની રહેશે અને પ્રેરણા આપતું રહેશે એમ માનું છું.
એસ્તેર સાલેામન
