Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

તા. ૧૫ ૭૮
પંડિતજીના
આયુના સારમે વર્ષે આંખ ગુમાવી તેને પંડિતજીએ ‘અંધાપાના કાળયુગ કહ્યો છે પણ તે યુગથી તેઓ દીન થયા નહીં; હિંમત હાર્યા નહીં અને વિદ્યાક્ષેત્રે પ્રયાણ કર્યું અને આ યુગના એક તેજસ્વી પ્રજ્ઞાચક્ષુ બની ગયા. વિઘા પ્રાપ્ત કરીને સંતુષ્ટ થયા નહીં; પણ અધ્યાપક રૂપે અને સંપાદક સંશોધક – લેખક રૂપે તેનું વિતરણ કરી જગપ્રસિદ્ધ ભારતીય વિદ્યાના વિદ્રાન બની ગયા. છેલ્લાં વર્ષોમાં તેમના માત્ર દર્શન કરી કૃતાર્થતા અનુભવતા અનેક દેશ-વિદેશના વિદ્રાનો મેં જોયા છે. જ્યારે પૂર્ણ સ્વસ્થ હતા અને વિદ્યાક્ષેત્રે પ્રવૃત્તિશીલ હતા યારે સર્વશ્રી ધર્માનંદ કોલંબી, આચાર્ય નરેન્દ્ર દેવ, રાહુલ સાંકૃત્યાયન જેવા વિદ્રાના બનારસમાં તેમની પાસે આવી દાર્શનિક ચર્ચા કરતા અને તે ક્ષેત્રે કંઈક નવું પામ્યાના સંતોષ સાથે વિદાય થતા પણ તે કાળે પણ પંડિતજીનો વિદ્યાયોગ સતત ચાલ્યા જ કરતા. બનારસ યુનિવર્સિ ટીના પ્રાધ્યાપક હોવા છતાં દિગ્ગજ ગણાતા પંડિતો પાસે જઈને તેમના વર્ગમાં સામાન્ય વિદ્યાર્થી બની બેસવામાં તેમને સંકોચ હતા નહીં અને તેમની સામે બેસી માત્ર શ્રોતા રૂપે જ નહીં પણ પ્રબુદ્ધ વિદ્વાનને શોભે એ રીતે જ્યારે તે તે વિષયની ચર્ચા કરતા ત્યારે અન્ય વિદ્યાર્થીએ અચંબો પામતા, એટલું જ નહીં પણ પ્રાધ્યાપકને પણ ઘડીભર એમ લાગતું કે પેાતે જે વિષયમાં નિષ્ણાત છે તેમાં પણ જે પ્રશ્નો કદી ઊઠયા નથી તે આ નવા આગંતુકને ક્યાંથી ઊઠે છે અને તેનું સમાધાન કરવામાં ઘણી વાર પ્રાધ્યાપકોને મૂંઝવણ પણ અનુભવતા મેં જોયા છે. દાર્શનિક પ્રશ્નાની ઝીણામાં ઝીણી વિગતમાં ઊતરવાનું અને તેની તુલના જ નહીં પણ તેના ઈતિહાસમાં ઊતરવાની ટેવ પંડિતજીને હતી અને તેથી તેઓ તે તે પ્રશ્નાના મર્મને પામવામાં કુશળ બની ગયા હતા. તેમની આ કુશળતા તેમનાં લખાણેામાં અને સંપાદિત સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રન્થામાં છતી થયા વગર રહેતી નથી અને તે તે ગ્રન્થ વાંચનારને તેમની પ્રતિભાનાં દર્શન થાય છે.
તેમનું વ્યાવસાયિક જીવન વિ. સં. ૧૯૬૯માં મુનિરાજોના પ્રાધ્યાપક પદી શરૂ થયું અને તેમના આ વ્યવસાય, એમ કહી શકાય કે જીવન પર્યંત ચાલ્યા અને લેખક જીવનની શરૂઆત કેમ કરી તે વિષે તેમની પેાતાની નોંધ જોઈએ: તેમના મિત્ર વ્રજલાલજીને મુનિશ્રી ક રવિજીએ કહ્યું કે ‘તમે હિન્દીમાં સારું લખી શકો છો એટલે હિન્દી જૈન સાહિત્ય તમે તૈયાર કરો ને સુખલાલજી પેાતાની અવસ્થા પ્રમાણે લખવા અસમર્થ છે તો તેઓ ભલે ભણાવવા આદિનું કામ કરે.” - આ સાંભળીને પંડિતજીને ‘ચાનક ચડી’ અને સાહિત્ય નિર્માણ ક્ષેત્રે પણ તેમણે ઝંપલાવ્યું. તેમણે પોતાની અંધતાને પેાતાના જીવનવિકાસના અવરોધ રૂપે કદી સ્વીકારી નથી અને તેથી દીન થયા નથી. તેમનાં લખાણામાં તેમનું અંધત્વ કદી આડે આવ્યું નથી. લખાવે છતાં પોતે જ લખતા હોય એવું અસ્ખલિતપણ તેમના લખાણમાં જોઈ શકાય છે. તેમના અંધત્વથી અજાણને કદી એ ભાસ નહીં થાય કે લેખક અંધ છે. આની પાછળ જે પ્રકારના પરિામ તેઓ કરતા એ ધ્યાનમાં લેવા જેવા છે.
તેઓ પોતાના અધ્યયનકાળમાં જે કાંઈ વાચક દ્વારા સાંભળતા તેની વાસના પેાતાના મનમાં પૂરી રીતે અંકિત થાય એ માટે તેમના પૂરો પ્રયત્ન રહેતા. આથી આચાર્ય હેમચન્દ્રના વ્યાકરણના અઢાર હજાર શ્લોક પ્રમાણ ગ્રન્થ તેમને કંઠસ્થ હતા, એટલું જ નહીં પણ જે કોઈ ગ્રન્થનું અધ્યયન તેમણે કર્યું, પછી તે કાવ્ય હોય, અલંકાર હોય કે દર્શનનો ગ્રન્થ હોય, તે કંઠસ્થ જેવા જ બની જતો. આમાં તેમની શકિત ઘણી વેડફાઈ એ તેમણે સ્વીકાર્યું છે પણ તેમની આ કઠસ્થવિઘા જ તેમને પેાતાના સંશોધન - સંપાદન – લેખનમાં અત્યંત સહાયભૂત થઈ છેએવા મારો અનુભવ છે. કોઈ પણ દાર્શ નિક વિષયમાં જ્યારે લખવું હોય ત્યારે તેના સંદર્ભગ્રન્થોની તાલિકા જ નહીં પણ તેમાં ચર્ચાનો વિષય ક્યા પ્રકરણમાં આવે છે તે પણ તેઓ નિર્દિષ્ટ કરી શકતા. આથી તેમના લેખનની પ્રામાણિકતા જ નહીં પણ તે તે વિષયની સમગ્રતા પણ તેમણે ચર્ચેલા દાર્શનિક વિષયામાં જોવા મળે છે.
બુદ્ધ જીવન
કર્મગ્રંથો અને પ્રતિક્રમણ સૂત્રોનો હિંદી અનુવાદ લેખનજીવનમાં પ્રારંભમાં પ્રાકૃતગ્રન્થો, જે સામાન્ય રીતે જૈનોના બધા જ વર્ગને ઉપયોગી છે, તેવા પસંદ કર્યા. તે કાળે કર્મગ્રન્થા, પ્રતિક્રમણ સૂત્ર જેવા ગ્રન્થોનો હિન્દી અનુવાદ તેમણે
ગ્રંથા
ર્યો; એને ટપી જાય તેવા અનુવાદ આજે પણ ઉપલબ્ધ નથી. જે કાંઈ છે તેમાં તેની નકલ જોવા મળે છે અને તેવા ગ્રન્થા માટેનું માર્ગદર્શન પણ તેમાંથી પછીના લેખકોએ મેળવ્યું છે. વિશુદ્ધ અનુવાદ અને પારિભાષિક શબ્દોની વ્યાખ્યા ઉપરાંત ઈતિહાસ અને તુલના દષ્ટિએ પ્રસ્તાવનાએ તે કાળે (ઈ. ૧૯૧૭ - ૨૧) પણ તેમણે તેમાં આપી છે, અને તેથી તે કાળના કેટલાક આચાર્યએ ઈતિહાસ વિષે વાંધા પણ ઉઠાવેલા એવું યાદ છે, પણ તેમણે તે કાળે જે ઈતિહાસ દષ્ટિએ લખ્યું તે આજે પણ સુસંબદ્ધ જ જણાય છે અને તેમાં સંશોધનને અવકાશ નથી તે તેમની સંશોધન દષ્ટિની શાખ પૂરે છે. આ કાર્ય તેમણે આગ્રાની જૈન પુસ્તક પ્રચારક મંડળ સંસ્થાના આશ્રયે બનારસ અને આગ્રામાં રહી કર્યું હતું . યોગદર્શન અને યોગવિશિકા
સામાન્ય જૈનને ઉપયોગી એવા ગ્રન્થો આપીને તેમના દાર્શનિક આત્મા સંતુષ્ટ થાય એમ ન હતું; એટલે તેમનું ધ્યાન ગ્રન્થા પ્રત્યે ગયું. પ્રારંભ કર્યો યોગદર્શનથી. આ ગ્રન્થના કેટલાંક સૂત્રેાની વ્યાખ્યા ઉપાધ્યાય યુવિજ્યજીએ કરી હતી . તે આમાં આપવામાં આવી છે. ઉપરાંત જૈન આચાર્ય હરિભદ્ર કૃત યોગવિશિકાને પણ તેમાં સમાવેશ કરી વૈદિક અને જૈનયોગ વિષેની જે આસ્થા હતી તે તેમાં નિરૂપવામાં આવી છે.
ન્યાયાવતાર
ઈ. ૧૯૨૭માં જૈન ન્યાય વિષેના અતિસંક્ષિપ્ત ગ્રન્થ ન્યાયાવતારના ગુજરાતી અનુવાદથી જૈનદર્શનક્ષેત્રે તેમણે પ્રવેશ કર્યો. તેમાં પણ તેની પ્રસ્તાવનામાં જૈન ન્યાયનું સિંહાવલોકન તે કરી જ દીધું છે.
સન્મતિતર્ક
પણ પછી તેા એક એવા ગ્રન્થ તેમણે સંપાદિત કર્યા. જેને લીધે તેઓ સમગ્ર દાર્શનિક જગતમાં વિખ્યાત બની ગયા, એ હતા સિદ્ધસેન દિવાકરના સન્મતિતર્ક અને તેની આચાર્ય . અભયદેવ કૃત ટીકા વાદમહાર્ણવ. ટીકા તેના નામ પ્રમાણે ભારતીય દર્શનામાં જે વિવિધ વાદો ચર્ચાય છે, તેના સંગ્રહ કરનાર વાદમહાર્ણવ ગ્રન્થ છે, તેમાં શંકા નથી. ભારતમાં બારમી શતાબ્દી સુધીના જે દાર્શનિક વિકાસ પ્રમેય અને પ્રમાણ વિશે થયો હતો તેનો સમગ્ર ભાવે સમાવેશ અનેકાંતદષ્ટિથી આમાં કરવામાં આવ્યો છે, એટલે એનું સ્ટેંપાદન - એ મહાભારત કાર્ય હતું પણ તેમણે તે આગ્રામાં ઈં. ૧૯૨૦ માં શરૂ કર્યું અને ગુજરાત વિદ્યાપીઠના ખુરાતત્ત્વ મંદિરમાં ૧૯૨૧ - ૩૦ રહી અંતે ૧૯૩૨માં તે પૂરું કર્યું. તેના પાંચ ભાગમાં મૂળ અને ટીકા છે, છઠ્ઠા ભાગમાં મૂળના ગુજરાતી અનુવાદ અને વિવેચન ઉપરાંત વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના છે.
આ ગ્રન્થનું સંપાદન એ મહાભારત કાર્ય હતું એમ જે મે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે. ભાંડારકર ઈન્સ્ટિટયૂટ અનેક હસ્તપ્રતો એકત્ર કરી મહાભારતની પ્રશિષ્ટ વાચના પણ તૈયાર કરી છે તેમાં તેને સરકારી અને બિનસરકારી આર્થિક સહાય ઉપરાંત દેશ - વિદેશના અનેક ખ્યાતનામ વિદ્વાનોના સહકાર મળ્યો હતો. જ્યારે સન્મતિના સંપાદનમાં પંડિતજીના એક માત્ર સહાયક પં. બેચરદાસજી જ હતા. તેઓ પણ એક સમર્થ વિદ્વાન છે એમાં શંકા નથી. ગાંધીજીને એ ગ્રન્થનું મહત્ત્વ બરાબર મનમાં વસી ગયું હતું અને પ્રથમ ભાગ પ્રકાશિત થયા પછી તે વિષે જે પ્રશંસા થઈ તેથી તેમને એ કાર્યની ઉપયોગિતા સમજાઈ હતી; પરંતુ ગાંધીજીના સાથીઓમાં એવા પણ હતા જેમને સ્વરાજ્યની લડતમાં વળી આવા દાર્શનિક ગ્રન્થના સંપાદનની શી ઉપયોગિતા? - એમ વારંવાર શંકા થતી અને એનો વિરોધ પણ થતા. છતાં ગાંધીજીના આગ્રહને કારણે એ શમી જતો. આમ વિરોધના વાતાવરણ વચ્ચે અને આર્થિક ભીંસમાં એ કામ કરવાનું હતું, છતાં પણ પૂરા ઉત્સાહ અને લગનથી એ કાર્ય પંડિતજીએ પાર પાડયું.
ભારતીય વિદ્યામાં પૌરાણિક સાહિત્યમાં મહાભારતનું સંપાદન એ જેમ એક અત્યંત મહત્ત્વનું કામ થયું છે તે જ રીતે ભારતીય દર્શન વિદ્યામાં સન્મતિતર્કનું પંડિતજીનું સંપાદન એક સીમાસ્તંભ છે, તે કારણે કે આ પૂર્વે ભારતીય દર્શનના એક પણ ગ્રન્થ એ પ્રકારે સંપાદિત થઈ પ્રકાશિત થયા ન હતા, અને ત્યાર પછી પણ