Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः
१७५ हन्तीति श्लेष्मघ्नं मधु । कफ को नष्ट करनेवाला शहद । पित्तं हन्तीति पित्तनं घृतम्। पित्त विकार को नष्ट करनेवाला घी। यहां हन्' धातु का हिंसा अर्थ नहीं अपितु नष्ट करना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। 'जायाघ्नः' आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है।
विशेष- जायाघ्नस्तिलकालकः' और 'पतिघ्नी पाणिरेखा' उदाहरण फलित ज्योतिष पर आधारित हैं। टक
(३) शक्तौ हस्तिकपाटयोः ।५४। प०वि०-शक्तौ ७।१ हस्ति-कपाटयो: ७।२।
स०-हस्ती च कपाटं च ते हस्तिकपाटे, तयोः-हस्तिकपाटयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।
अनु०-कर्मणि, हन:, टक् चानुवर्तते। अन्वय:-हस्तिकपाटयो: कर्मणोरुपपदयोर्हनो धातोष्टक् शक्तौ ।
अर्थ:-हस्तिनि कपाटे च कर्मणि कारके उपपदे हन्-धातो: परष्टक् प्रत्ययो भवति, शक्तौ गम्यमानायाम्।
उदा०-(हस्ती) हस्तिनं हन्तुं शक्त इति हस्तिन: शूरः । (कपाटम्) कपाटं हन्तुं शक्त इति कपाटनश्चौरः ।
आर्यभाषा-अर्थ-(हस्तिकपाटयो:) हस्ती और कपाट (कर्माण) कर्म कारक उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (टक्) टक् प्रत्यय होता है (शक्तौ) यदि हन् धातु के कर्ता में वह शक्ति लक्षित हो।
उदा०-(हस्ती) हस्तिनं हन्तुं शक्त इति हस्तिन: शरः। हाथी को मारने की शक्ति रखनेवाला शूर वीर । (कपाट) कपाटं हन्तुं शक्त इति कपाटनश्चौरः । किवाड़ को तोड़ने की शक्ति रखनेवाला चौर। यहां हन्' धातु का अर्थ हिंसा नहीं अपितु तोड़ना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्)।
सिद्धि-पूर्ववत् (३।२।५२)। टक् (निपातनम्)
(४) पाणिघताडघौ शिल्पिनि।५५ । प०वि०-पाणिघ-ताडघौ १।२ शिल्पिनि ७।१। स०-पाणिघश्च ताडघश्च तौ पाणिघताडघौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org