Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

View full book text
Previous | Next

Page 507
________________ तृतीया ४६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णमुल् (२३) सप्तम्यां चोपपीडरुधकर्षः।४६। प०वि०-सप्तम्याम् ७१ च अव्ययपदम्, उपपीड-रुध-कर्ष: ५।१ । स०-पीडश्च रुधश्च कर्ष च एतेषां समाहार:-पीडरुधकर्ष, उपपूर्व च तत् पीडरुधकर्ष इति उपपीडरुधकर्ष, तस्मात्-उपपीडरुधकर्षः (समाहारद्वन्द्वगर्भितोत्तरपदलोपी तत्पुरुषः)। अनु०-णमुल्, तृतीयायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-सप्तम्यां तृतीयायां च उपपीडरुधकर्षो धातोर्णमुल्। अर्थ:-सप्तम्यन्ते तृतीयान्ते च शब्दे उपपदे उप-उपसर्गपूर्वेभ्य: पीडरुधकर्षिभ्यो धातुभ्य: परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदाहरणम् धातुः सप्तमी (उप+पीड:) (क) पाऊपपीडं शेते पाोपपीडं शेते (ख) पार्श्वयोरुपपीडं शेते पार्वाभ्यामुपपीडं शेते (उप+रुधः) (क) व्रजोपरोधं गा: स्थापयति व्रजोपरोधं गाः स्थापयति (ख) व्रजे उपरोधं गा: स्थापयति व्रजेनोपरोधं गा: स्थापयति (उप+कर्ष) (क) पाण्युपकर्ष धाना: संगृह्णाति पाण्युपकर्ष धाना: संगृह्णाति (ख) पाणावुपकर्ष धाना: संगृह्णाति पाणिनोपकर्ष धाना: संगृह्णाति आर्यभाषा-अर्थ-(सप्तम्याम्) सप्तम्यन्त (च) और (तृतीयाम्) तृतीयान्त शब्द उपपद होने पर (उपपीडरुधकर्षः) उप-उपसर्गपूर्वक पीड, रुध, कर्ष (धातो:) धातुओं से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-संस्कृतभाषा में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-(पीड) पार्यों से पीडित होकर सोता है। (रुध) व्रज में रोककर गौओं को रखता है। (कर्ष) हाथों से बैंचकर धानों को इकट्ठा करता है। सिद्धि-(१) पार्वोपपीडम् । पार्श्व+ओस्/भ्याम्+उपपीड्+णमुल् । पार्श्व+उपपीड्+ अम् । पाश्र्वोपपीडम्+सु। पाश्र्वोपपीडम्। यहां सप्तम्यन्त/तृतीयान्त पार्श्व शब्द उपपद होने पर उप-उपसर्गपूर्वक पीड अवगाहने (चु०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। ततीयाप्रभतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-पार्श्वयोरुपपीडम् (सप्तमी) पार्श्वभ्यामुपपीडम् (तृतीया)। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590