Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

View full book text
Previous | Next

Page 515
________________ ५०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-अस्यतिश्च तृष् च तौ-अस्यतितृषौ, तयो:-अस्यतितृषोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। क्रियामन्तरयतीति क्रियान्तरः, तस्मिन्-क्रियान्तरे (उपपदतत्पुरुषः)। अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते।। अन्वय:-कालेषु द्वितीयायां क्रियान्तरेऽस्यतितृषिभ्यां णमल्। अर्थ:-कालवाचिषु द्वितीयान्तेषु शब्देषु उपपदेषु क्रियान्तरेऽर्थे वर्तमानाभ्यामस्यतितृषिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०-(अस्यति:) द्व्यहात्यासं गा: पाययति। द्वयहमत्यासं गाः पाययति। (तृष्) व्यहतर्षं गाः पाययति । व्यहं तर्षं गा: पाययति । ____ आर्यभाषा-अर्थ-(कालेषु) कालवाची (द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (क्रियान्तरे) क्रिया के व्यवधान अर्थ में विद्यमान (अस्यतितृषोः) अस्यति, तृष् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(अस्यति:) व्यहात्यासं गा: पाययति। व्यहमत्यासं गा: पाययति । दो दिन को लांघकर गौओं को जल पिलाता है। (तष्) व्यहतर्ष गा: पाययति । व्यहं तर्ष गा: पाययति । दो दिन प्यासी रखकर गौओं को जल पिलाता है। सिद्धि-(१) व्यहात्यासम् । व्यह+अम्+अति+अस्+णमुल् । द्वयह+अति+आस्+अम्। द्वयहात्यासम्+सु । द्वयहात्यसम्। - यहां कालवाची द्वितीयान्त द्वयह शब्द उपपद होने पर अति-उपसर्गपूर्वक 'असु क्षेपणे (दि०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'णित्' होने से अत उपधाया:' (७।२।११६) से ‘अस्' धातु को उपधावृद्धि होती है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-व्यहम् अत्यासम् । (२) व्यहतर्षम् । तृष् पिपासायाम्' (दि०प०) पूर्ववत् । णमुल् (३२) नाम्न्यादिशिग्रहोः ।५८ । प०वि०-नाम्नि ७।१ आदिशि-ग्रहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-आदिशिश्च ग्रह च तौ-आदिशिग्रहौ, तयो:-आदिशिग्रहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590