Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३७६
तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अनु०-स्त्रियामित्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च ण्यासश्रन्थो धातो: स्त्रियां युच् ।
अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यो णिजन्तेभ्यो धातुभ्य: आस-श्रन्थिभ्यां च धातुभ्यां पर: स्त्रियां युच् प्रत्ययो भवति।
उदा०-(णि:) कारणा। हारणा। (आस:) आसना। (श्रन्थ:) श्रन्थना।
आर्यभाषा-अर्थ- (अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ण्यासश्रन्थः) णिजन्त धातु, आस तथा श्रन्थ (धातो:) धातु से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (युच्) युच् प्रत्यय होता है।
उदा०-(णि) कारणा । कार्य कराना। हारणा । चोरी कराना। (आस) आसना। बैठना। (श्रन्थ) श्रन्थना । शिथिल होना (ढीलापन)।
सिद्धि-(१) कारणा। कृ+णिच्+युच्। कारि+यु। कार्+अन। कारण+टाप् । कारण+आ। कारणा+सु । कारणा।
यहां 'डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से प्रथम हेतुमति च' (३।१।२६) से णिच्' प्रत्यय और तत्पश्चात् णिजन्त कारि' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'युच्' प्रत्यय होता है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से कृ' धातु को वृद्धि, णेरनिटि' (६।४।५१) से 'णि' का लोप, 'युवोरनाकौ' (७।१।१) से यु' के स्थान में 'अन' आदेश और 'अट्कुट्वानुम्व्यवायेऽपि (८।१।२) से णत्व होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप् प्रत्यय होता है। यह 'अ' प्रत्यय का अपवाद है।
(२) हारणा। हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०)। (३) आसना। 'आस उपवेशने (अदा०आ०)।
(४) श्रन्थना। 'श्रथि शैथिल्ये' (भ्वा०आ०)। ण्वुल्
(१५) रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम् ।१०८ | प०वि०-रोग-आख्यायाम् ७।१ ण्वुल् ११ बहुलम् १।१ ।
स०-रोगस्य आख्या इति रोगाख्या, तस्याम्-रोगाख्यायाम् (षष्ठीतत्पुरुषः)।
अनु०-स्त्रियामित्यनुवर्तते।
अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च धातो: स्त्रियां बहुलं ण्वुल, रोगाख्यायाम्।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org