Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः
३७५ स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। अतो लोप:' (६।४।४८) से अङ्ग के 'अ' का लोप और 'अजाद्यतष्टा' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय होता है।
(२) जिहीर्षा । हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत् ।
(३) पुत्रीया। यहां प्रथम पुत्र' सुबन्त से 'सुप आत्मन: क्यच्' (३।११८) से क्यच् प्रत्यय और तत्पश्चात् क्यच्-प्रत्ययान्त 'पुत्रीय' धातु से इस धातु से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है।
(४) पुत्रकाम्या। यहां प्रथम पुत्र' शब्द से काम्यच्च' (३।१।९) से काम्यच्’ प्रत्यय और तत्पश्चात् काम्यच् प्रत्ययान्त 'पुत्रकाम्य' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है।
(५) लोलूया। यहां लू छेदने (क्रया उ०) धातु से प्रथम 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ् (३।१।२२) से 'यङ्' प्रत्यय, तत्पश्चात् यङ्' प्रत्ययान्त 'लोलूय' धातु से इस सूत्र से 'अ' प्रत्यय है।
(६) कण्डूया। यहां 'कण्डू गात्रविघर्षणे' (कण्डू०उ०) धातु से प्रथम कण्ड्वादिभ्यो यक्' (३।१।२७) से यक्' प्रत्यय और तत्पश्चात् 'यक्' प्रत्ययान्त कण्डूय' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। अ:
(१०) गुरोश्च हलः ।१०३। प०वि०-गुरोः ५१ च अव्ययपदम्, हल: ५।१ । अनु०-स्त्रियाम्, अ इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च हलो गुरोश्च धातो: स्त्रियाम् अ: ।
अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् हलन्ताद् गुरुमतश्च धातो: पर: स्त्रियाम् अ-प्रत्ययो भवति ।
उदा०-कुण्डा। हुण्डा। ईहा। ऊहा। शिक्षा।
आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (हल:) हलन्त (गुरोः) गुरुमान् (धातो:) धातु से परे (च) भी स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (अ:) अ-प्रत्यय होता है।
उदा०-कुण्डा । दाह (जलना)। हुण्डा । संघात (समूह होना)। ईहा। चेष्टा। ऊहा । वितर्क। शिक्षा । विद्या ग्रहण करना।
सिद्धि-(१) कुण्डा । कुडि+अ। कु नुम् +अ । कुण्ड्+अ । कुण्ड+टाप् । कुण्ड+आ। कुण्डा+सु । कुण्डा।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org