Nayopadesha Part 2

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 145

नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलङ्कतो नयोपदेशः।
२९५
कम् , वैखर्यात्मककब्देनैव सर्वोल्लेखान्मध्यमाख्यशब्दसंस्कृष्टसविकल्पकज्ञानेनैव सर्वार्थग्रहणात् पश्यन्त्या. ख्यशुद्धशब्दात्मकज्ञानेनैव चाखण्डेकस्वरूपनिश्चयात् सर्वत्रानुस्यूतत्वात् सर्वोपादानस्वाच शब्दतत्त्वमखण्डं ब्रह्मेत्यर्थः । एतदेवाह-यदक्षरम्-अकारादि, एतेनाभिधानरूपो विव” दर्शितः । तथा यत् 'अर्थभावेन' तद् विवर्तते, एतेनाभिधेयरूपो विवत्तों दर्शितः । तथा यतो जगतः प्रक्रिया-प्रतिनियता व्यवस्था, भेदानां सङ्कीर्तनमेतदिति । अयं च वर्णक्रमरूपो वेदस्तदधिगमोपायः, प्रतिच्छन्दकन्यायेन तस्यावस्थितत्वात् , तञ्च परब्रह्माऽभ्युदय-निःश्रेयसफलधर्मानुगृहीतान्तःकरणैरवगम्यते, अन्यैस्तु प्रयोगादव. गम्यते, 'शब्द एव जगतस्तत्त्वम्, तद्वाघेऽप्यबाध्य मानत्वात् , अहिरज्जुवत् , प्रामारामादयः शब्दा. इतिधुरां दधतीति सर्वार्थोल्लेखशेखरत्वेन वैखर्याः सर्वार्थव्यापकत्वम् । मध्यमाख्येति- मध्यमासंज्ञको यः शब्दस्तेन संस्पृष्टंतादात्म्येन संबद्धं यत् सविल्पकज्ञानं तेनैव सर्वार्थग्रहणादित्यर्थः, न खल्वर्थमज्ञात्वैव परार्थ शब्दमुच्चारयति सोऽपि पुरुष इति शब्दोच्चारणार्थ तदर्थज्ञानमपेक्षितम्, निर्विकल्पक चार्थज्ञानं न शब्दोचारणायालमिति सविकल्पज्ञानमेव तदर्थमावश्यकम् , तच मध्यमाख्यशब्दसंस्पृष्टमेवेत्येवं सर्वार्थग्रहणपटिष्ठसविकल्पकज्ञानस्वरूपसन्निविष्टत्वान्मध्यमाख्यशब्दस्य सर्वार्थव्यापकत्वम् । पश्यन्याख्यति-पश्यन्तीसंज्ञको यः शुद्ध शब्द:- आनुपूादिलक्षणाशुद्धिरहितत्वाच्छुद्धत्वम् , तदात्मकज्ञानेनैव पुनः अखण्डैकस्वरूपस्य ब्रह्मणो निश्चयादखण्डकब्रह्मस्वरूपमेव सर्व वस्तु परमार्थत इति सर्वस्यापि तदात्मनः पश्यन्त्याख्यशुद्धशब्दात्मकज्ञानेनैव निश्चयादिति तद्वारा पश्यन्त्याख्यशब्दस्यापि सर्वव्यापकत्वम् । एवं च शब्दतत्त्वस्य, सर्वत्र सर्वस्मिन्नर्थे, अनु स्यतत्वात् अनुगतत्वात् , सर्वोपादानस्वाञ्च सर्वस्य वस्तुनस्तत एबोद्भूतत्वेन सर्ववस्तुन उपादानत्वाच्च, अखण्डं ब्रह्म सर्वत्रानुस्यूतं सर्वोपादानं च, शब्दतत्त्वमपि तथेति नेकस्योपादानद्वयमतो यदेव ब्रह्म सर्वानुस्यूतं सर्वोपादानं च तदेव शब्दतत्त्वमिति शब्दतत्त्वमखण्डं ब्रह्म, इति एवंस्वरूपः, अर्थः अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वमित्यस्यार्थः। एतदेव ब्रह्म शब्द. तत्त्वमेव, आह कथयति । यदक्षरं यत् शब्दतत्त्वं ब्रह्म, अक्षरमित्यस्य विवरणम्- अकारादीति । एतेन यदक्षरमिल्यनेन शब्दतत्त्वं ब्रहौवाकाराद्यक्षररूपेण निवर्तत इति अकाराद्यक्षरात्मकाभिधानलक्षणो विवर्तः शब्दतत्त्वात्मकब्रह्मणो दर्शित आवेदितः । यत् शब्दतत्त्वं ब्रह्मा, तत् तदेव, अर्धभावेन अर्थात्मना, विवर्तते परिमणते । एतेन विवर्ततेऽर्थभावेनेत्यनेन । यतः शब्दतत्त्वात्मब्रह्मणः सकाशात् । प्रक्रियत्यस्य विवरणम् - प्रतिनियता व्यवस्थेति । एतत्कथनप्रयोजनं दर्शयति-भेदा. नामिति-विशेषाणामित्यर्थः । सङ्कीर्तनं कथनम् । एतत् प्रक्रिया जगतो यत इति वचनम् । शब्दतत्त्वात्मकब्रह्मणोऽवगमे के उपाय इत्यपेक्षायामाह- अयं चेति- इदानीन्तनैरस्माभिरपि प्रत्यक्षेण गोचरीक्रियमाणश्चेत्यर्थः। वर्णक्रमरूपः आनुपूर्वीविशेषविशिष्टवर्गसमुदायात्मकः । तदधिगमोपायः शब्दतत्त्वात्मकब्रह्माधिगमनिबन्धनम् । कथं वेदस्तदधिगमोपाय इत्याकाङ्कायामाह-प्रतिच्छन्दकन्यायेनति--बिम्ब-प्रतिबिम्बन्यायेनेत्यर्थः । तस्य वेदस्थ. प्रतिबिम्ब न बिम्बातिरिफ वस्तुभूतं तथापि बिम्बस्य वस्तुनो ज्ञापकं भवति, प्रतिबिम्बस्य बिम्बमन्तरेणानुपपत्तेः, एवं वेदोऽपि शब्दतत्त्वात्मकब्रह्मणो बिम्बस्थानीयस्य प्रतिबिम्बस्थानीय एवेति भवति तदधिगमसाधनमित्याशयः । किं तदधिगमोपायेन वेदेन सर्वैरेव वेदार्थाभिः शब्दतत्त्वात्मकं ब्रह्माधिगम्यते ? किं वा तत्रापि विशिष्टैरेव कैश्चिदित्यपेक्षायामाह- तच्च परमब्रह्मेति- शब्दतत्वात्मकपरमब्रह्म पुनरित्यर्थः, अस्य ‘अवगम्यते' इत्यनेनान्वयः। अभ्युदयति- अभ्युदयः-स्वर्गादिः, निःश्रेयसं- मोक्षः, अभ्युदय-निःश्रेयसान्यतरत् फलं यस्य सोऽभ्युदय निःश्रेयसफलः, एवम्भूतो यो धर्म:- शमदमादिलक्षणः, योगाभ्यासजनितपुण्यविशेषो वा, तेनानुगृहीतं- तत्सम्बन्धात् पूतम्, अन्तःकरणं-हृदयं येषां तैरभ्युदय-निःश्रेयसफलधर्मानुगृहीतान्तःकरणैः कैश्चिदेव महात्मभिः शब्दतत्त्वात्मकपरमब्रह्मावगम्यत इत्यर्थः। अन्यैस्तु अभ्युदयनिःश्रेयसफलधर्मानुग्रहीतान्तःकरणमिन्नैः पुरुषः पुनः। प्रयोगात् प्रकृष्टयोगात्, अथवा परार्थानुमानस्वरूपत्र्यवयवोपपनवाक्यप्रयोगात् , अवगम्यते शब्दतत्त्वात्मकपरमब्रह्म ज्ञायते । परार्थानुमानात्मकवाक्यप्रयोगस्वरूपो द्वितीयपक्ष एवात्राभिप्रेत इति स एवोपदश्यते-शब्द एवेति- शब्द एव जगतस्तत्त्वमिति प्रतिज्ञा, तद्बाधेऽप्यबाध्यमानत्वादिति हेतुः, जगतो बाधेऽपि शब्दतत्त्वस्याबाध्यमानस्वादिति तदर्थः, अहि. रज्ज्वदिति दृष्टान्तवचनम् , अत्र यद् यदाधेऽप्यबाध्यमानं तदेव तत्त्वं यथा अहेबधिऽपि रज्जुरबाध्यमाना तत्त्वमित्युदाहरणस्वरूपम् । प्रयोगान्तरमाह-ग्रामा-रामादय इति-प्रामा-ऽऽरामादयः शब्दात्मका इति प्रतिज्ञा, तदाकारानुस्यूतत्वादिति हेतुः,