Nayopadesha Part 2

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 217

नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलकूतो नयोपदेशः ।
३६७
भादेरपि तथाज्ञानात्, रासभादेर्व्यभिचारज्ञानान्न तह इति चेत् ? न- वह्नयादेरपि व्यभिचारशङ्कासाम्राज्यादिति, धूमार्थिनो वह्नयादी. प्रवृत्तिश्च सम्भावनथैवोपपद्यत इति परमतमिति चेत् ? नसामान्यव्यभिचाराऽनुगतागुरुविशेषान्तरानुपस्थितिदशायां यत्किञ्चिद्धमवयोस्तगृहसामग्र्या एव वह्नि धूममाने तबाहकत्वात् , सति लाघवज्ञाने व्यभिचारशङ्काया अप्रतिबन्धकत्वात् , रासभादौ तु व्यभि. चारनिर्णय एव, असति तन्निर्णये तत्र धूमहेतुत्वग्रहेऽपि भ्रमत्वमेव ग्राह्याभावात् , अन्यथासिद्धनियत पूर्ववर्तित्वं हि हेतुत्वम्, तथा च वयादेरवधिभूतस्य धूमादिनियतपूर्ववर्तित्वादनन्यथासिद्धत्वाच्च तद् दुर्निवारम्। यागा-ऽदृष्टादौ स्वर्गादिनिष्ठकार्यतानिरूपितकारणताग्रहश्चावच्छेदकविनिर्मोकेण शब्दानुमाना. विनैव, तत्प्रामाण्यस्यापि तत्र व्यवस्थापितत्वात् । तृणा-ऽरणि-मण्यादीनां वसिकारणताग्रहेऽपीयमेव रीतिः,
भादेरिति । न तहहःन धूम-रासभयोः कार्यकारणभावग्रहः । देशान्तरे कालान्तरे वा वहिं विनाऽपि धूमो भविष्यतीति व्यतिरेकव्यभिचारशङ्कया वह्नि धूभयोरपि कार्यकारणभावग्रहो न स्यादिति समाधत्ते- न-वह्नयादरपीति । ननु धूमबन्योने यदि कार्यकारणभावस्तदा धूमरूपेष्टसाधनत्वस्य वह्नौ ज्ञानाभावाद् धूमार्थिनो वयानयनादी प्रवृत्तिर्न स्याद्, एवं भोजनादेरपि तुझ्यादिकं प्रति कारणत्वाभावेन तृप्याद्यर्थिनो भोजनादपीष्टसाधनत्वज्ञानाभावात् प्रवृत्तिने भवेदित्यत आहधमाद्यर्थिन इति । सम्भावनयैव प्रायो वयादे मादिर्भवतीति सम्भावनयैव इष्टसाधनत्वसंशयादपि कृषीवलादेः कृष्यादिकरणे प्रवृत्तिदर्शनेनेटसाधनत्वप्रमितिस्वेनेष्टसाधनतानिश्चयत्वेन वेष्टसाधनताज्ञानस्य प्रवृत्तिं प्रति कारणत्वभावादित्याशयः । इति परमतम एवंस्वरूपं कार्यकारणभावापलापिमतम् ! समाधत्ते-नेति । सामान्येति-घूमं प्रति वहेद्रव्यत्वेन तेजस्त्वादिना वा कारणत्वे व्यभिचारः सकलवह्नयनुगतवह्नित्वापेक्षयाऽगुरोर्विशेषान्तरस्यावान्तरसामान्यस्यानुपस्थितिश्चेति तदशायां यत्किञ्चिद्धमवयोः कार्यकारणभावग्रहस्य या यत्किञ्चिद्भूमवढ्यन्वयव्यतिरेकग्रहसहकृतवह्निधूमादिप्रत्यक्षलक्षणा सामग्री तस्या एव वह्निधूममात्रे वह्विसामान्य धूमसामान्ययोः, तद्राहकत्वात् कार्यकारणभावग्राहकत्वात् , वहयाद्यन्यतमत्वापेक्षया वहित्वं लधिति लाघवज्ञाने सति धूमं प्रति वह्निसामान्यस्य वहिरवेन कारणत्वग्रहे क्वचिद् वहिं विनाऽपि धूमो भविष्यतीति व्यभिचारशङ्कायाः अप्रतिबन्धकत्वादित्यर्थः। ननु रासमत्वादिकमपि रासभादावनुगत सामान्यरूपत्वाचातद्वधावृत्त्याद्यपेक्षया लचिति तेनाविरूपेण 'रासभादेवू में प्रति कारणत्वग्रहः किं न स्यादित्यत आहे- रासभादौ स्विति । व्यभिचारनिर्णय एव रासभाद्यभावेऽपि वहन्यादिघटितसामथ्या धूमोत्पत्तेदनाद् व्यभिचारनिर्णय एव, स च कारणत्वग्रहं प्रति प्रतिबन्धक इति न धूम प्रति रासभादेः कारणत्वग्रह इत्यर्थः । यदा च निरुक्तव्यभिचारग्रहो नास्ति तदा निरुक्तसामग्या रासभादेरपि धूमं प्रति कारणत्वग्रहो भवत्येव, किन्तु रासभादौ धूमकारणत्वाभावेऽपि धूमकारण प्रहो भवन भ्रम एच, सच न वस्तुसाधक इति न ततो धूमं प्रति रासभादेः कारणत्वं सिद्धयतीत्याह- असतीति । तन्निर्णये व्यभिचारनिर्णये । तत्र रासभादौ । ग्राह्याभावात् ग्राह्यस्य धूमं प्रति रासभादेः कारणत्वस्याभावात् । कारणत्वं निरुच्य तस्य धूमं प्रति वहयादौ सद्भावमावेदयति- अन्यथेति- अन्यथासिद्धिशून्यत्वे सति कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन कार्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्वं कारणत्वमित्यर्थः । तथा च कारणत्वस्य निरुक्तस्वरूपत्वे च । तत् कारणत्वम् । ननु स्वर्गवादेर्दुःखासम्भिनसुखविशेषादिरूपस्यादर्शनात् कथं यागत्वेन स्वर्गत्वेन कार्यकारणभावग्रहः, धर्माधर्मगतमदृष्टत्वं त्वतीन्द्रियत्वादेव न प्रत्यक्षमिति कथं स्वर्गत्वेनादृष्टत्वन कार्यकारणभावोऽप्यन्वयव्यतिरेकग्रहसहकृतप्रत्यक्षप्रमाणप्राय इत्यत आह-यागादादाविति । ननु कार्यकारणभावापलापिना चार्वाकण प्रत्यक्षस्यैव प्रामाण्यं स्वीक्रियते. न शब्दानुमानादेरिति कथं ततो यागा-ऽदृष्टादौ स्वर्गादिजनकत्वग्रह इत्यत आह- तत्प्रामाण्यस्यापीति- शब्दा-ऽनुमानादिप्रामाण्यस्यापीत्यर्थः । तत्र उदयनाचार्यादिप्रणीतकुसुमाञ्जल्यादौ, तत्रानुमान प्रामाण्यव्यवस्थापको ग्रन्थश्चायम् -
" शङ्का चेदनुमाऽस्त्येव न चेच्छङ्का ततस्तराम्। व्याघातावधिराशङ्का तर्कः शङ्कावधिर्मतः ॥ १॥" इति. कालान्तरे कदाचिद् व्यभिचरिष्यतीति कालं भाविनमाकलय्य शङ्कत, तदाकलनं च नानुमानमवीर्य कस्यचित् , मुहूर्तयामा-होरात्र-पक्ष-मास-वयन-संवत्सरादयो हि भाविनो भवन्मुहूर्ताद्यनुमेया एव, अनवगतेषु स्मरणस्याप्यनाशकुनीयत्वात् ,