Book Title: Kavya Prakash
Author(s): Mammatacharya, Ramnarayan Vishvanath Pathak, Rasiklal Chotalal Parikh
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir
View full book text
________________
બીજે ઉ૯લાસ
આ બન્ને પ્રકારમાં લક્ષ્ય અને લક્ષ્યક વચ્ચે ભેદની પ્રતીતિ. રૂપ તાટધ્ય એટલે અલગપણું નથી. ગંગા વગેરે શબ્દોથી તટ
ર૭ ભેદ-અહીં એક તકરારની ચર્ચા કરી છે. આપણે જોયું કે ગંગા ઉપર નેસ ' એ શુદ્ધા લક્ષણ છે. આ પછી ગૌણી લક્ષણું આવશે. તેમાં ઉપચાર એટલે સરખાપણને સંબંધ હોય છે; જેમકે “વાહીક (ગામડીઓ અથવા જંગલી માણસ) બળદ છે તેમાં વાહીક અને બળદ વચ્ચે સાદ્રશ્ય સંબંધ છે. હવે મુકુલભટ્ટ કહે છે કે ગૌણમાં સાદય સંબંધ છે, માટે ત્યાં વાચાર્યું અને લક્ષાર્થને સાટશ્યને લીધે અભેદ છે. પણ ગંગા ઉપર નેસ” એમાં વાચ્યાર્થ ગંગા અને લક્ષ્યાથે ગંગાતટ એ બે વચ્ચે ભેદ છે અને આ ભેદભાન એ શુદ્ધા અને ગૌણને જુદું પાડનાર તત્ત્વ છે. તે મતનું ગ્રંથકર્તા, લય ગંગાતટ અને લક્ષક ગંગા બેની વચ્ચે ભેદ પ્રતીત થતો નથી એવો મત સ્થાપી નિરાકરણ કરે છે. દલીલ એવી છે કે ગંગા ઉપર નેસ” એમાં ગંગાથી તમારે કહેવાનો અર્થ શું છે? ગંગા એટલે ગંગાપ્રવાહ કે ગંગાતટ ? અલબત્ત જવાબ એ જ આપવું પડે કે ગંગાતટે. ત્યારે ગંગાતટ કહેવાને બદલે ગંગા કહેવાનું તમારું ખાસ પ્રયજન શું છે? પ્રયોજન એ છે કે ગંગા એમ કહીને એ નેસની જગા પવિત્ર છે અને થંડી છે એમ સૂચવવા માગીએ છીએ. એટલે કે ગંગાતટ શબ્દથી પવિત્રતા અને શીતળતા સૂચવાતી નથી અને ગંગા શબદથી સૂચવાય છે. ત્યારે એમ જ માનવું પડે કે ગંગા ઉપર નેસ એને અર્થ થતી વખતે ગંગા અને ગંગાતટ એ બે અર્થોને ભેદ નથી જણાતો. જે ભેદ જણાય એટલે કે ગંગાતટ ગંગા રૂપે ન ભાસે તે પછી થંડી અને પવિત્રતાને અર્થ ન થઈ શકે. માટે ગંગા ઉપર નેસ' એનો અર્થ થતી વખતે ગંગા અને ગંગાતટ બન્ને અર્થનો અભેદ રહે છે. હવે એમ માને કે ગંગાને અર્થ માત્ર ગંગાતટ એટલે જ થાય છે અને ગંગા અને ગંગાતટ વચ્ચે અભેદ નથી તો એમ માનવું પડે કે પવિત્રતા થંડી વગેરે સૂચિત અર્થે ગંગાતટમાંથી આવ્યા. તો પછી “ગંગાતટ ઉપર નેસ ” એ વાકયમાં પણ પવિત્રતા અને થંડીને અર્થ થાય છે એમ માનવું પડે. એટલે “ગંગા ઉપર નેસ” અને “ગંગાતટ ઉપર નેસ બન્ને વાકયે ને એક અર્થ થશે. યારે પછી અભિધા અને લક્ષણાને ફેર છે હશે? માટે તેમાં ભેદપ્રતીતિ થતી નથી એ સ્વીકારવું જોઈએ; અને તેથી જે દાત તિને શુદ્ધ અને ગૌણુના ભેદકતત્વ તરીકે ગણવું જોઈએ નહિ એ ભેદક તવ શું છે તે આગળ ૧૬ મા સૂત્રમાં કહેવાશે.
