Book Title: Kavya Prakash
Author(s): Mammatacharya, Ramnarayan Vishvanath Pathak, Rasiklal Chotalal Parikh
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir
View full book text
________________
૧૦૦
કાવ્યપ્રકાશ
છ૩ અભિહિતાવવાદમાં અનન્વિત અર્થ છે (એટલે કે સંકેતને વિષય છે)અને અન્વિતાભિધાનવાદમાં ફક્ત અન્ય પદાર્થથી જ અન્વિત (અર્થ છે એટલે કે સંકેતને વિષય છે). અન્વિતવિશેષ તે અવાચ્ય જ છે. તેથી બન્ને મતમાં વાક્યર્થ અપદાર્થ જ છે.
છ૪ નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કહ૫વાં” એમ જે કહેવામાં આવે છે તે વિષે પૂછવાનું કે] નિમિત્ત કારકરૂપ છે કે જ્ઞાપકરૂપ? શબ્દ (અર્થને) પ્રકાશક હેવાથી કારક નથી, જે અજ્ઞાત છે તે જ્ઞાપક શી રીતે બને? અને જ્ઞાતત્વ સંકેતથી જ આવે; અને તે (સંકેત) ફક્ત અન્વિતમાં જ હોય. આ રીતે જ્યાં સુધી નિયત નિમિત્તપણું નિશ્ચિત થતું નથી ત્યાં સુધી નૈમિત્તિકની પ્રતીતિ જ શી રીતે થવાની? તેથી “નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કલ્પવાં એ અવિચારી બલવું છે.
૭૩. બન્ને મતને સંક્ષેપમાં સાર આપે છે. અભિહિતાન્વયવાદમાં અન્વિત થયા વિનાના અર્થો–વાણ્યાર્થ–તાત્પર્યાવૃત્તિથી સમજાય છે એટલે કે તે અવાચ છે–પદનો અર્થ નથી–એટલે કે અભિધાથી જણ નથી; અન્વિતાભિધાનવાદમાં અમુક કાંઇકથી અન્વિત, અમુક (અતિ )વિશિષ્ટ અર્થથી અન્વિત થાય છે. આ (અતિ વિશિષ્ટ અર્થ પણ પદને અર્થ નથી–એટલે કે અભિધાથી જ|તે નથી. બન્ને મતમાં વાક્યર્થ અભિધાને વિષય નથી –તો પછી તેમાંથી નીકળતે વ્યંગ્ય પણ બન્ને મતે અભિધાનો વિષય ન કહેવાય.
૭૪. અહીંથી નવો વાદ શરૂ થાય છે. નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કલ્પાય છે–કાર્યથી કારણ કલ્પાય છે ( કારણ શબ્દ સાધારણ અર્થમાં, એકલા કારક અર્થમાં નહિ). વ્યંગ્યરૂપી કાર્ય આપણી પાસે છે તેનું કારણ કલ્પવાનું છે બીજું કોઈ કારણ સંભવી શકતું નથી એટલે શબ્દને જ તેનું કારણું માનવું જોઈએ. એટલે કે જેમ શબ્દ વાચ્યાર્થ પ્રતીતિનું નિમિત્ત છે તેમ તેનું ઘડી ઘડી અનુસંધાન કરી તેને વ્યંગ્યનું પણ નિમિત્ત માનવું જોઈએ; બીજી કોઈ વૃત્તિ સ્વીકારવાની જરૂર નથી. અભિધા જ બસ છે. શબ્દ સાંભળ્યા પછી જેટલો અર્થ નીકળે–પછી તે વાચ હોય કે વ્યંગ્ય હોય–તે
