Book Title: Kavya Prakash
Author(s): Mammatacharya, Ramnarayan Vishvanath Pathak, Rasiklal Chotalal Parikh
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir
View full book text
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૧ ૭૫ “તીરની જેમ તે આ દીધું અને દીર્ઘતર વ્યાપાર છે એથી અને “જે પર શબ્દ હોય તે શબ્દાર્થ છે એથી, વિધિ અહીં વાચ્ય જ છે–એમ જેઓ કહે છે તે મૂર્ખાઓ તાત્પર્યની વા બધાની પ્રતીતિનું નિમિત્ત શબ્દ જ છે-કારણકે દરેક ઠેકાણે તે જ ઉપસ્થિત છે. આમ પૂર્વપક્ષ છે. તેનું ખણ્ડન વૃત્તિકાર આ પ્રમાણે કરે છે. નિમિત્ત બે રૂપે હોય-કાંતે વસ્તુને ઉત્પન્ન કરવા રૂ૫ કારક હોય કે જવવા રૂપ જ્ઞાપક હોય. (જુઓ ઉલ્લાસ ૪ ટી. ૨૬, ૨૭) શબ્દ અર્થનું કારક નિમિત્ત હોઈ શકે નહિ–તે અર્થને પ્રકાશ કરે છે માટે જ્ઞાપક રૂપ જ સંભવી શકે. હવે શબ્દને જ્ઞાપકરૂપ માનીએ તો તે પણ ઉપરના ન્યાયથી શી રીતે સંભવે? કાર્ય ઉપરથી કારણ જાણવાનું છે, એટલે કે કારણ, અહીં શબ્દરૂપી કારણ, અજ્ઞાત છે- હવે શબ્દરૂપી અજ્ઞાત કારણું શી રીતે અર્થને જ્ઞાપક થઈ શકે? પોતે અજ્ઞાત હાઈ બીજાને શી રીતે જણાવી શકે? માટે તે જ્ઞાપક પણ આ ન્યાયથી સંભવી શકે નહિ. હવે ધારે કે શબ્દ જ્ઞાત થયે છે અને એ રીતે તે જ્ઞાપક થાય છે પણ એનું જ્ઞાતત્વ તે સંકેતથી જ સંભવી શકે એટલે કે અમુક અથવાચક અમુક શબ્દ છે એવા જ્ઞાનથી જ સંભવી શકે. પણ સંકેત તો કેવળ અન્વિત અર્થમાં ગ્રહણ કરાય છે નહિ કે અન્વિતવિશેષમાં અથવા વિધિરૂપ અર્થમાં. હવે જ્યાં સુધી અમુક -શબ્દ અમુક વિશેષ અર્થમાં સંકેતવાળો છે એવો નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી તે શબ્દથી તે અર્થનું ભાન ન થાય, અને જ્યાં સુધી તે વિશેષ અર્થનું ભાન ન થાય ત્યાં સુધી તે વિશેષ અર્થને તે શબ્દમાં સંકેત ગ્રહણ પણ ન થાય. આ રીતે નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તની કલ્પના કરવા જતાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવી પડે છે. આ રીતે તમારે મને જ્યાં સુધી સંકેત જ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી ત્યાં સુધી નૈમિત્તિકની-વ્યંગ્યની–પણ પ્રતીતિ અસંભવિત ઠરે છે.
સિદ્ધાન્તીના કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વ્યંગ્યની ઉપસ્થિતિમાં શબ્દ જ્ઞાપક તે છે પણ તેનું જ્ઞાપકત્વ વ્યાપાર વિના સંભવે નહિ. જેમ શબ્દ અભિધા વ્યાપારથી વાગ્યાથે દર્શાવે લક્ષણવ્યાપારથી લક્ષ્યાર્થ દર્શાવે તેમ વ્યંગ્યાથું દર્શાવવા માટે કઈ વ્યાપાર કલ્પવો જોઈએ. તે વ્યાપારને અમે વ્યંજના કહીએ છીએ. * ૭૫. અહીંથી નવો વાદ શરૂ થાય છે. જેવી રીતે કઈ બળવાન પુરુષે ફેકેલું એક જ તીર પિતાના એક જ વેગરૂપી વ્યાપારથી શત્રુનું બખ્તર,
