Book Title: Kavya Prakash
Author(s): Mammatacharya, Ramnarayan Vishvanath Pathak, Rasiklal Chotalal Parikh
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir
View full book text
________________
કાવ્યપ્રકાશ
(અર્જુન) કાર્તવીર્યમાં સિહસ્ત્રાર્જુન, “ભવને નાશ કરવા માટે સ્થાણુને ભજતેમાં શિવમાં, “દેવર બધું જાણે છે ત્યાં આપમાં, “મકરધ્વજવું કે એમાં કામમાં, ‘ત્રિપુરારિ દેવનું” એમાં શભુમાં, “મધુવડે૪૪ કેકિલ મત્ત છે એમાં વસંતમાં, “દયિતાનું મુખ રક્ષણ૫ કરે” તેમાં સંમુખપણામાં, “અહીં પરમેશ્વર બિરાજે છે' એમાં રાજધાની રૂપ દેશને લીધે રાજામાં, “ચિત્રભાનું પ્રકાશે છે એમાં દિવસે સૂર્યમાં અને રાત્રે અગ્નિમાં, “મિત્ર પ્રકાશ્ય” ત્યાં ભાઈબંધમાં,” અને “મિત્ર૪૮ પ્રકા' ત્યાં સૂર્યમાં. ઈન્દ્રશત્રુઝ વગેરેમાં (સ્વરભેદ) વેદમાં જ વિશેષ અર્થની પ્રતીતિ કરાવે છે, કાવ્યમાં નહિ.
વગેરે શબ્દથી નીચે જણાવેલા કલેકમાં અભિનય વગેરેથી અર્થને નિશ્ચય થાય છે.
૪૧ સ્થાણુને બીજો અર્થ હું હું થાય છે. ૪૨ દેવ શબ્દ દેવતાના અર્થમાં તેમજ કેઈને માનાથે પણ વપરાય છે. ૪૩ મકરધ્વજને બીજો અર્થ સમુદ્ર થાય છે. ૪૪ મધુને બીજો અર્થ મધ. ૪૫ મુખ એટલે મોંઢું અને સંમુખપણું એવા બે અર્થે થાય છે. ૪૬ પરમેશ્વર શબ્દ રાજાના અર્થમાં પણ વપરાય છે. '
૪૭–૪૮ મિત્ર. સંસ્કૃતમાં મિત્ર નાન્યતર જાતિ હોય ત્યારે સખા. અને નરજાતિ હોય ત્યારે સૂર્યના અર્થમાં વપરાય છે.
૪૮ ફુન્નશત્રુ: એ સંસ્કૃત સામાસિક પદ છે. તે સમાસ બે રીતે છેડી શકાય. તપુઆ સમાસ લઈએ તે “ ઇન્દ્રને શત્રુ-એટલે મારનાર ” એવો અર્થ થાય છે. જે બહુવ્રીહિ લઈએ તે “ઈન્દ્ર જેનો શત્રુ–મારનાર. છે,” એવો થાય છે. વેદમાં બહુશ્રીહિ સમાસમાં આવપદ અને તપુરુષમાં અન્ય પદ ઉદાત્ત સ્વરવાળું હોય છે. કથા એવી છે કે ઈન્દ્રને મારવાને વર માગવા વૃત્રે રાત્રુડ થવા વરદાન માગ્યું પણ અત્યપદ ઉદાત્ત બલવાને બદલે તે આદ્યપદ ઉદાત્ત બોલ્યો તેથી “હું ઇન્દ્રને મારું” એને બદલે 'ઇન્દ્ર મને મારે એવો અર્થ ફરી ગયો. એવી રીતે સ્વરના અપરાધથી વૃત્ર માર્યો ગયો એવી કથા છે. આ સ્વરથી વેદમાં અર્થફેર થઈ શકે છે, કાવ્યમાં નહિ
