________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૬)
નામ કર્મ
(૭) ગોત્ર કર્મ
(૮) અંતરાય કર્મ
૧૦૩ ભેદ
૨ ભેદ
૫ ભેદ
૩
૧૫૮ કુલ ભેદ.
અત્રે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ સૌથી પહેલું જણાવેલ છે. તે મુખ્ય ત્રણ કારણને ઉદ્દેશીને કહેલ છે.
(૧) ચાર ઘાતી કર્મનો ક્ષય થતાં જીવને સૌ પ્રથમ કેવલજ્ઞાન પેદા થાય છે. (૨) જ્યારે જીવ સિદ્ધિ ગતિમાં જતો હોય છે. ત્યારે તેને કેવલજ્ઞાનનો જ ઉપયોગ હોય છે.
(૩) છદ્મસ્થ જીવોને કોઈ પણ પ્રકારની લબ્ધિ એટલે કે મોક્ષનો અભિલાષ-માર્ગ અભિમુખ વગેરે શુદ્ધ પરિણામ પેદા કરવા માટે અથવા પેદા થયેલા પરિણામને ટકાવવા માટે, તેમાં સ્થિરતા લાવવા માટે ક્ષયોપશમ ભાવે જે ગુણોની પ્રાપ્તિ થાય છે તે લબ્ધિ કહેવાય છે. આ લબ્ધિઓ જ્ઞાનનાં ઉપયોગમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણ કારણોને લીધે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અત્રે પહેલું કહેલું છે.
(૨) છદ્મસ્થ જીવોને જ્ઞાનનો ઉપયોગ એક અંતર મૂર્હુત સુધી હોય છે. એ કાળ પૂર્ણ થયે અવશ્ય સામાન્ય બોધરૂપે દર્શનનો ઉપયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે જ્ઞાનાવરણીયનાં ઉપયોગથી અવેલો એવો જીવ દર્શનનાં ઉપયોગમાં સ્થિર થાય છે. તેનાં કારણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પછી દર્શનાવરણીય કર્મ કહેલ છે. (૩) જ્ઞાનાવરણીય કર્મનાં ઉદયથી તથા દર્શનાવરણીય કર્મનાં ઉદયથી જીવને ઘણી મહેનત કરવા છતાં પણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. તથા ઈંદ્રિયની પ્રાપ્તિ થયેલી હોવા છતાં દર્શનાવરણીયનાં ઉદયથી તેનાં વિષયોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી તેમજ બીજા જીવોને ક્ષયોપશમ ભાવ હોવાથી જ્ઞાન થયેલું જુએ અને પોતાને પ્રાપ્ત થતું ન હોય તેનાં કારણે જીવને અંદરથી દુઃખ રહ્યા કરે છે. માટે જ્ઞાનાવરણીયનાં ઉદય અને દર્શનાવરણીયનાં ઉદય જીવને દુઃખ પેદા કરવામાં નિમિત્તરૂપ થાય છે. એવી જ રીતે જ્ઞાનાવરણીયનાં ક્ષયોપશમ ભાવથી વગર મહેનતે જીવને જ્ઞાનપ્રાપ્ત થાય છે. તેનાથી સુખની અનુભૂતિ થાય છે. તથા દર્શનાવરણીય કર્મનાં ક્ષયોપશમ થવાથી પાંચે ઈદ્રિયોનાં વિષયોને સારી રીતે જાણી શકે છે. તેથી સુખની અનુભૂતિ થાય છે. આ કારણોથી સુખને પ્રાપ્ત કરવામાં જ્ઞાનાવરણીયદ-ર્શનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ ભાવ કહેલો છે. આમ સુખદુઃખને પેદા કરનાર હોવાથી જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મ પછી ત્રીજું વેદનીય કર્મ કહેલ છે.
(૪) સુખનાં કાળમાં જીવને સહજ રીતે રતિ (આનંદ) પેદા થાય છે. અને દુઃખનાં કાળમાં સહજ રીતે નારાજી થતાં અતિ પેદા થાય છે. રતિ-અતિ મોહનીયનાં પ્રકાર હોવાથી વેદનીય કર્મ પછી ૪શું મોહનીય કર્મ કહેલું છે. (૫) મોહનીય કર્મમાં મુંઝાયેલા જીવો હિતાહિતનાં વિવેકથી રહિત બની સુખ અને દુઃખમાં અનેક પ્રકારનાં પાપનું આચરણ કરતા મહારંભી અને મહાપરિગ્રહી બને છે. મહારંભ અને મહાપરિગ્રહ એ દુર્ગતિનાં આયુષ્યનાં બંધનું કારણ હોવાથ્રી મોહનીય કર્મ પછી આયુષ્ય કર્મ કહેલું છે.
