________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ પ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયનો ઉદય જીવોને સ્વાભાવિક રીતે પેદા થતો નથી પરંતુ પ્રયત વિશેષથી પુરૂષાર્થ કરીને આ કષાયને પેદા કરે છે તેના કારણે આ કષાય વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વિગેરે પાળવામાં એવું સામર્થ્ય પેદા કરે છે કે જેના પ્રતાપે ત્રતાદિના ભંગ સમયે ભંગ ન કરતાં પ્રાણનો નાશ કરી શકે છે. તથા વ્રતાદિના મંગના જેટલા જેટલા સ્થાનો હોય તેનાથી સદા માટે જાગૃત અવસ્થા સતેજ કરતો જાય છે. પ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય :- આ કષાયના ઉદયકાળમાં રહેલા જીવોને ઉલ્લાસપૂર્વક વ્રતનિયમ પચ્ચકખાણ વિગેરે ગ્રહણ કરેલા હોય તેમાં આગળ વધવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરવા દેતું નથી. તથા કેટલીક વાર લીધેલા વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વગેરેમાં ભંગ કરાવી અતિચાર પણ લગાડે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ૧૧ શ્રાવકમાંથી કુંભાર નામના શ્રાવકે ૧૨ વ્રતગ્રહણ કરેલા હતા પરંતુ તે ગામમાં સાધુઓની અવરજવર રહેતી ન હતી તે કારણે વ્રત-નિયમ લીધા પહેલાં જે સન્યાસીઓનો ભગત હતો તેઓ ગામમાં આવીને ઉપદેશ આપી આને પતિત કરી વ્રત વગેરેમાં ભંગ કરીને અતિચાર લગાડાવતા હતા. પ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં જીવો વ્રત-નિયમ પચ્ચકષાણની વાતો સાંભળતાં પોતાના વિર્ષોલ્લાસ અને સામર્થ્ય પ્રમાણે વ્રતાદિને ગ્રહણ કરે અને ગ્રહણ કર્યા પછી તેને અણિશુદ્ધ રીતે કેમ પળાય તેની સતત જાગૃતિ હોય છે એ વ્રતાદિમાં અતિચાર લાગી ન જાય અને ઉપયોગ પૂર્વક વર્તતાં તેમાં ભંગ ન થઈ જાય તેની સતત કાળજી રાખીને ભંગ સ્થાન તથા અતિચારથી સદા સાવધ હોય છે. આ કષાયના બળથી દેશવિરતિનો પરિણામ તથા શ્રાવકના ૧૨ વ્રત અને ૧૧ પડિમાને અણિશુદ્ધ રીતે નિરતિચાર પણે પાલન કરી શકે છે અને પાલન કરતાં વારિત્ર મોહનીયના કર્મોને ખપાવી રહેલો હોય છે. દા. ત. સુદર્શન શેઠ (શૂળીનું સિઁહાસનું બન્યું તે) ત્યાખ્યાનીય સંજવલન કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં વર્તતા જીવોને વિર્ષોલ્લાસ અને સામર્થ્ય પેદા થતાં ર્તિમાનમાં મળેલી સાહયબી સંપત્તિનો ત્યાગ કરીને સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરે છે પણ તેને સર્વવિરતિનો પરિણામ પ્રાપ્ત થતો નથી. કારણકે ૭ કર્મોની સ્થિતિ સત્તા પંખ્યાતા પલ્યોપમ જેટલી ઓછી થયેલી હોય છે પણ સંખ્યતા સાગરોપમ જેટલી બોખી હોતી નથી. નિરતિચારપણે ચારિત્રનું પાલન કરી શકે છે, અને એ પાલન કરતાં પોતાના ચારિત્રમોહનીય કર્મોને ખપાવી રહેલા હોય છે આજીવોને પ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયની સહાય મળતાં તેના ભંગસ્થાન અને પ્રતિચારથી ખૂબ સાવઘગીરી પેદા કરાવીને વ્રતનિયમાદિના પચ્ચકખાણને વિષે ઉપયોગમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરાવે છે. દા.ત. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના પાસનમાં થયેલા છેલ્લા કેવળી જંબુકમાર સ્વામીએ શીવકુમારના ભવમાં પોતાના પરમાં રહીને સુંદર રીતે ચારિત્રનું પાલન કર્યું. ૧૨ વરસ સુધી ચારિત્રની
