________________
૩૪
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
નો કષાય :- તેના ૯ ભેદ છે. (૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અરિત (૪) શોક (૫) ભય (૬) જુગુપ્સા (૭) પુરુષવેદ (૮) સ્ત્રીવેદ (૯) નપુંસકવેદ
(૧) હાસ્ય મોહનીય ઃ- કારણથી કે કારણ વગર એટલે કે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગર જીવને હસવું પેદા થાય તે હાસ્ય મોહનીય કર્મ કહેલ છે.
(૨) રતિ મોહનીય :- રતિ એટલે પ્રિતિ અનુરાગ અથવા ખુશાલી. નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગર જીવને અંતરમાં જે ખુશાલી પેદા થાય તે રિત મોહનીય કહેવાય છે.
(૩) અતિ મોહનીય :- અપ્રિતિ અથવા ઉદ્વેગ નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના જીવને અંતરમાં ઉદ્વેગ પેદા થાય તે અતિ મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
(૪) શોક મોહનીય :- દિલગીરી, આનંદ અથવા દીર્ઘ નિસાસા નાંખવા તે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના જીવને અંતરમાં દિલગીરી કે આક્રંદ પેદા થાય તે શોક મોહનિય કહેવાય છે.
(૫) ભય મોહનીય :- ભય એટલે ફફડાટ બીક વિગેરે. નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગ૨ જીવને અંતરમાં બીક લાગ્યા કરવી એ ભય મોહનીય કર્મ કહેવાય છે તેના સાત ભેદ છે. (૧) ઇહલોક ભય :- સજાતિય મનુષ્યાદિને સજાતિય અન્ય મનુષ્યાદિથી જે ભય પેદા થાય (બીક-ડર-ધાસ્તિ-દહેશત-થાક-ચિંતા-ફિકર-કાળજી) તે ઈહલોક ભય કહેવાય છે. (૨) પરલોક ભય :- વિજાતિય, તિર્યંચ, દેવ વગેરે અન્ય જાતિ તરફથી મનુષ્ય આદિને જે ભય ભેદા થાય તે (૩) આદાન ભય :ધન-માલ વગેરે રૂપ આદાનને (સાચવવા) માટે ચોર વિગેરેથી, મનુષ્યનો ભય અથવા ચોરી, લુંટફાટ, વગેરેનો જે ભય તે આદાન ભય છે. (૪) અકસ્માત ભય :- નિમિત્ત વગર ઘર વગેરેમાં રહેલા ને રાત્રિના અંધકાર વિગેરેમાં જે ભય અથવા પ્રલય આદિનો ભયતે. (૫) આજીવિકા ભય :- આજીવિકા એટલે નિર્વાહનું સાધન (ગુજરાન) જ્યારે બીજા દ્વારા અટકાવાય કે રોકાય ત્યારે થતો જે ભય અથવા નિર્વાહના સાધનો તૂટી કે ચાલ્યા જવાનો જે ભય તે આજીવિકા ભય કહેવાય છે. (૬) મરણભય :- પ્રાણ વિયોગરૂપ મરણ એટલે મરવાનોજે ભય તે મરણભય. (૭) અપયશ (આશ્લાધા) ભય :- આમ થશેતો મોટો અપયશ યશે એવા ભયથી પ્રાણી પ્રવૃત્તિ કરતો અટકી જાય છે અર્થાત્ યશકિર્તી ચાલી જવાનો અને અપકિર્તી થવાનો જે ભય રહ્યા કરે છે તે અપયશ ભય કહેવાય છે.
(૬) જુગુપ્સા મોહનીય :- નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગ૨ બિભત્સ પદાર્થો જોવાથી કે યાદ આવવાથી મુખ બગાડવું નાક મચકોડવું તે જુગુપ્સા મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
આ છએ પ્રકારના નોકષાય મોહનીય કર્મના ભેદની ઠાણાંગ સૂત્રને વિષે ૪ પ્રકારે ઉત્પત્તિ કહેલી છે. (૧) દર્શનથી (૨) ભાષણથી (૩) શ્રવણથી આ ત્રણ બાહ્ય કારણ છે અને ૪થું સ્મરણથી આ અત્યંતર કારણ છે.
(૭) પુરુષવેદ : સ્ત્રીને સેવવાનો અભિલાષ તે પુરુષવેદ કહેવાય છે, આ વેદનો ઉદય ધાસના અસિ જેવો છે. ઘાસના સિથી ભડકો જલદી થાય અને જલ્દી ઓલવાઈ પણ જાય છે.
(૮) સ્ત્રીવેદ :- પુરુષને સેવવાનો અભિલાષ તે સ્ત્રી વેદ કહેવાય છે આ વેદ
