Karmgranth 1 Vivechan

Author(s): Narvahansuri
Publisher: Padarth Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023076/1

Page #1

કમળ- ૧
વિવેચન
'લેખક- સંપાદક 'પમુનિરાજ શ્રી નરધ્વાહનવિજયજી ગણિવર્ય
જ્ઞાનાવરણીય કર્મ
B\mmmm
વેદનીય કર્મ
3
દર્શનાવરણીય કર્મ
મોહનીય કર્મ
આયુષ્ય કર્મ
ગોત્ર કર્મ
NિS
જh[ti[li[li||
નામ કર્મ
અંતરાય કર્મ

Page #2

પદાર્થ દર્શન ગ્રંથમાળા
પુષ્પ - ૩
it
is
s.stail:
-
ક RTE - - -
E_
ME
W
E
!
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ વિવેચન
લેખક - સંપાદક | પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી નરવાહન વિજ્યજી ગણિવર્ય
[ પ્રકાશક છે
પદાર્થ દર્શન ટ્રસર આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ

Page #3

પુસ્તક-૩ કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
વીર સં. ૨૫૧૯
લેખક
કર્મ સાહિત્ય નિષ્ણાત સિદ્ધાંત સને ૧૯૯૩
મહોદધિ, સચ્ચારિત્ર ચુડામણિ સ્વ.
આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય વિક્રમ સં. ૨૦૪૯
પ્રેમસૂરિશ્વરજી મહારાજના પટ્ટધર પરમ શાસન પ્રભાવક, સૂરિચક્ર
ચક્રવર્તિ વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ, ચૈત્રી પૂર્ણિમા
સકલાગમ રહસ્ય વેદી, સુવિશાળ
ગચ્છાધિપતિ પૂજય આચાર્યદેવેશ પ્રથમ આવૃત્તિ
શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરિશ્વરજી મહારાજના પરમ વિનય શિષ્ય રત્ન
પૂ. શ્રી નરવાહન વિજયજી ગણિવર કિંમત રૂ. ૧૫.૦૦

Page #4

આર્થિક સહયોગ
રત્નત્રયીની સુંદર આરાધના કરી રહેલ સાધ્વીશ્રી તત્વગુણાશ્રીજી કે જેઓ સંસારીપણે રસીલાબેન, શ્રી રમણલાલ કોદરલાલ શાહના સુપુત્રી થાય છે તેઓશ્રીની શુભપ્રેરણાથી સ્વ.-કંચનબેન તથા સ્વ. પ્રવિણભાઈના પુણ્ય સ્મરણાર્થે સુશ્રાવક શ્રાધ્ધવર્ય શ્રી રમણલાલ કોદરલાલ શાહ અ.સો. શ્રીમતી તારાબેન રમણલાલ તેમજ તેમના પરિવાર સુપુત્ર સૂર્યકાંતભાઈકુમુદભાઈ-મુકેશભાઈ તથા સુપુત્રી સાધનાબેન ગવાડાવાળા તરફથી.
-

Page #5

પૂજય આચાર્ય દેવેશની શીખ
છોડવા જેવો સંસાર
લેવા જેવું સંયમ
મેળવવા જેવો મોક્ષ

Page #6

- પ્રકાશકીય
કર્મ સાહિત્યના અભ્યાસ તરફના સતત દુલક્ષ્યથી, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના| આટાપાટામાં અથડાતાં આપણે મિથ્યાત્વના સહારે સાચામાં ખોટાપણાની અને ખોટામાં સાચાપણાની બુદ્ધિ ધરીને ચારગતિરૂપ સંસારમાં સતત પરિભ્રમણ કરી રહ્યાં છીએ ત્યારે આ રઝળપાટમાંથી છૂટકારો મેળવવાની ભાવના જાગે-અનંત સુખ ધામ મોક્ષ માટેની તાલાવેલી થાય, તેવા જીવોને કર્મ સત્તાની સમજ મળે અને તેની ચુંગાલમાંથી છૂટવા શા શા ઉપાયો કરવા જોઈએ તેનો સાચો ખ્યાલ આવે એ હેતુ એ મહાપુરૂષોએ ઘણું સાહિત્ય આપ્યું છે. અને તેની ગહનતાને ન સમજી શકનાર મુમુક્ષુઓને પણ સહેલાઈથી સમજાય એ હેતુએ, પોતાના જ્ઞાનના ક્ષયોપશમભાવ મુજબ બને તેટલી સરળ ભાષામાં કર્મને સમજાવતા સાહિત્યનું વિવેચન કરેલ છે.
એવું જ વિવેચન, સુવિશાળ ગચ્છાધિપતિ-દિક્ષાના દાનવીર વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ આચાર્ય દેવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસુરિશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય અને કર્મ સાહિત્યના ઠોસ અભ્યાસી પૂજ્ય નરવાહન વિજયજી ગણિએ કર્મ સાહિત્યના પુસ્તકોમાંથી વિવેચનો તૈયાર કરેલ છે જેમાં કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ વિવેચન આપ સૌની સમક્ષ મુકતાં અમે સૌ આનંદ અનુભવીએ છીએ.
આ પુસ્તક પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ ખર્ચ આપનાર પરિવારે જે લાભ લીધો છે તેની અનુમોદના કરીએ છીએ અને અમારું કાર્ય સરળ બનાવી આપવા બદલ તેમનો ખૂબ આભાર માનીએ છીએ.
આ રીતે અમને સહકાર મળતો રહેશે તો કર્મ અંગેના બીજા ભાગો બનતી) વરાએ અમો આપની સમક્ષ મુકી શકીશું. આ કાર્યમાં જ્ઞાનખાતાની રકમ પણ સ્વીકારવામાં આવે છે.
અમને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે અમારા આ કાર્યમાં આપ સૌનો સહકાર અચૂક સાંપડતો રહેશે
પ્રાંતે, આ પુસ્તકની પ્રુફ તપાસણીમાં કોઈ ભૂલ રહી જવા પામી હોય અગર ન સમજાઈ શકવાના કારણે પજ્યશ્રીના લખવાના આશયથી વિરૂદ્ધ કાંઈ છપાઈ ગયેલ હોય તો તે અમારી ક્ષતિ છે. વાંચક વર્ગ તે બદલ અમને ક્ષમા આપે.
પુસ્તક છપાઈ કામ સમયસર અને વ્યવસ્થિત કરી આપનાર શ્રી જિતુભાઈનો પણ અમે આભાર માન્યાવિના રહી શકતા નથી.
ચૈત્ર સુદી પૂર્ણિમા.
એજ પદાર્થ દર્શન ટ્રસ્ટ વતી
ટ્રસ્ટીઓ

Page #7

શામિ નિૌ
(૧) પદાર્થ દર્શન ટ્રસ્ટ
એ સરિતા દર્શન,
જ્યહિંદ પ્રેસ સામે, આશ્રમરોડ, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૯ ટે.નં. ૪૦૨૩૩૭
જંયતિલાલ પી. શાહ ૬૯૬, નવા દરવાજારોડ, માયાભાઈની બારી પાસે ડી.વાડીલાલ એન્ડ કના મેડા ઉપર ખાડિયા ચાર રસ્તા અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧ ટે. નં. ૩૮૦૩૧૫
સુનીલભાઈ કે શાહ ઠે. ૪/૪૩ પહેલે માળે, સૂર્યનગર હાઉસીંગ સોસાયટી, સહરાનો દરવાજો સુરત - ૧૦
અશ્વિન એસ. શાહ ૧૧, સુખસાગર એપાર્ટમેન્ટ, સુખીપરા રેલ્વે ક્રોસીંગ પાસે, જૈનનગર, પાલડી, અમદાવાદ-૭.

Page #8

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ :કર્મ ગ્રંથ ભાગ-૧
વિવેચન
શ્રી વીરપરમાત્માને નમસ્કાર કરીને કર્મના વિપાકનામના પહેલા કર્મગ્રંથને હું કહીશ.
જીવ વડે હેતુઓ દ્વારા જે કાંઈ કરાય છે તે કર્મ કહેવાય છે.
કર્મની વ્યાખ્યા :- જીવ વડે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યોગ દ્વારા જે કાંઈ ક્રિયાઓ થાય છે તેનાથી, જગતમાં રહેલા કાશ્મણ વર્ગણાનાં પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને તે દરેક પુદ્ગલનાં પરમાણુંઓને વિષે, જગતમાં રહેલા સર્વ જીવો કરતાં અનંત ગુણ અધિક રસ નાંખે છે. અર્થાત્ જીવ રાગાદિ પરિણામની ચીકાશવાળો અનાદિકાળથી છે તે રાગાદિ પરિણામની ચીકાશવાળા આ પુદ્ગલો બને ત્યારે આત્માની સાથે દૂધ-પાણીની જેમ અથવા અગિ લોખંડની જેમ એકમેક થાય છે, તે એકમેક થતાં તેનો સ્વભાવ રૂપે આઠ-સાત-છ વિભાગ પરિણામ પામે છે તેને કર્મ કહેવાય છે. અંજનચૂર્ણ ભરેલા દાભડાની જેમ નિરંતર યુગલનાં સમુદાયથી ભરેલા લોકને વિષે ક્ષીરનીરની જેમ અથવા લોખંડ અને અમિની જેમ કર્મ વર્ગણાનાં પુગલો આત્માની સાથે જે કારણથી સંબંધિત થાય તે કારણથી તે કર્મ કહેવાય છે.
જીવતિ ઈતિ જીવ : પાંચ ઈદ્રિય, ત્રણ બળ, આયુષ્ય અને શ્વાસોશ્વાસ આ દશ પ્રાણોમાંથી યથાયોગ્ય જે ધારણ કરે છે તે જીવ કહેવાય છે. મિથ્યાત્વાદિ કલુષિત પરિણામ વડે કરીને શાતાવેદનીયઆદિ કર્મને પેદા કરનાર અને તેનાં ફળને ભોગવનાર અને યથાકર્મનાં વિપાકના ઉદયથી નરકાદિ ભવને વિષે ફરનાર તથા સમ્યક્રર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર એ રાત્રયીથી સંપન્ન થયેલા તેના અભ્યાસથી કર્મરહિત થઈને નિર્વાણને પામનાર તે જીવ, સત્ત્વ, પ્રાણી અથવા આત્મા કહેવાય છે હ્યું છે કે જે કર્મનો કર્તા છે કર્મનાં ફળોનો ભોક્તા છે સંસારમાં રખડનાર છે અને પોતે મોક્ષે જનાર છે તે આત્મા છે બીજો કોઈ નથી.
તે કર્મ પ્રવાહથી અનાદિથી છે. જો પ્રવાહની અપેક્ષાએ કર્મઆદિ રૂપે છે એમ માનીએ તો પહેલાં જીવ કર્મથી રહિત હતો અને પછી અકર્મ તેવા જીવને કર્મનો સંયોગ થયો તેમ માનવું પડે. એવું માનીએ તો મુક્તિનાં જીવોને પણ કર્મ સંયોગ થાય કારણ કે મુક્તિના જીવો અકર્મક છે તે કારણથી મુક્ત જીવો પણ અમુક્ત થાય માટે એ વાત બરાબર નથી તે કારણથી જીવ અનાદિકર્મનાં સંયોગવાળો છે.
જો અનાદિ કર્મનાં સંયોગવાળો જીવ માનીએ તો જીવની સાથે કર્મનો વિયોગ શી રીતે થાય ?
અનાદિ સંયોગવાળા સોનું અને માટીનો વિયોગ જગતમાં થતો દેખાય છે, તેની જેમ જીવને વિષે પણ જાણવું તે આ પ્રમાણે સોનું અને માટીનો સંયોગ અનાદિથી હોવા છતાં પણ તેવા પ્રકારની સામગ્રીનો સદ્ભાવ થાય (ધમણાદિ

Page #9

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ વડે-) તો માટીનો વિયોગ થતો દેખાય છે. એમ જીવને પણ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર રૂપી ધ્યાનનાં અગ્નિ વડે અનાદિ કર્મની સાથેનો વિયોગ થતો સિદ્ધ થાય છે, માટે કર્મનો વિયોગ થઈ શકે છે.
આ કર્મ મુખ્યત્વે ચાર પ્રકારે છે. (૧) પ્રતિબંધ (૨) સ્થિતિબંધ (૩) રસબંધ (૪) પ્રદેશબંધ તે ચારે ભેદો લાડવાનાં દ્રવંતથી જાણવાં. જેમ કે જેટલા વજનથી * લાડવા બનાવવા હોય એટલા વજનનાં લોટ આદિના સમુદાયને ભેગા કરો. તે, પ્રદેશરૂપે કાર્મણ વર્ગણાના પુગલોને જીવજે ગ્રહણ કરે છે તે ગણાય છે. તે લાડવા બનાવવામાં પ્રમાણોપેત ધી, સાકર નાંખવામાં આવે છે તો તેનો સ્વાદ બરાબર જળવાઈ રહે છે. તેવી રીતે ગ્રહણ કરેલા કાર્મણ વર્ગણાનાં પુદ્ગલોને વિષે શુભ અથવા અશુભ, મંદ, મંદતર, મંદતમ, તીવ્ર, તીવ્રતર, તીવ્રતમ, રૂપ તરતમતાનાં પ્રકારરૂપે કર્મનો જે રસ બંધાય છે તે રસ બંધ કહેવાય છે.
તૈયાર થયેલા લાડવા કોઈ એક દિવસ-બે દિવસ યાવત પંદર દિવસ-૨૦ દિવસ કે એક માસ સુધી એવાને એવા સ્વાદવાળા રહે છે તે લાડવાની સ્થિતિ કહેવાય તે રીતે કર્મરુપે પરિણામ પામેલા પગલો આત્માની સાથે કેટલાક એક અંતરમુહૂર્ત સુધી, કેટલાક બે અંતર મુહૂર્ત સુધી, કેટલાક ૧ દિવસ- યાવત કેટલાક અંતઃ કોટાકોટી સાગરોપમ સ્થિતિ પ્રમાણ, કેટલાક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ રુપે વધારેમાં વધારે ૭૦ કોટાકોટી સાગરોપમ સુધી જે રહે છે તે સ્થિતિબંધ કહેવાય છે.
તૈયાર થયેલા લાડવા અનેક પ્રકારનાં એટલેકે અનેક જાતનાં હોય છે. જેમકે સૂંઠનો લાડુ પિત્તને હરે, તે રીતે વાયુને હરનાર, કફને હરનાર લાડવા વગેરે. સ્વભાવ મુજબ અનેક પ્રકારનાં લાડવા બને છે. તેવી રીતે કામણવર્ગણાને ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલોમાંથી કેટલાક પુગલોને જ્ઞાનને આવરે તેવા બનાવે છે. કેટલાક દર્શનને આવરે તેવા બનાવે છે. કેટલાક સુખ દુઃખને આપવામાં સહાયભૂત થાય તેવા બનાવે. કેટલાક સારાસારનાં વિચાર કરવામાં મુંઝવણ પેદા કરાવે તેવા બનાવે છે. કેટલાક તો ભવપર્યત સુધી જીવને પકડી રાખે તેવા બનાવે છે. કેટલાક વિચિત્ર પ્રકારનાં શરીર અંગોપાંગ આદિ પેદા કરવામાં નિમિત્તભૂત બનાવે છે. કેટલાક ઊંચનીચ પ્રકારનાં વહેવાર પ્રાપ્ત કરાવે તેવા બનાવે છે. કેટલાક દાન-લાભ-ભોગ વગેરેમાં અંતરાય કરનારા બનાવે છે. આ પ્રતિબંધ કહેવાય છે.
આ ચારે પ્રકાર, કર્મનાં મૂળભેદરૂપે ગણાય છે. એટલે કે જે કર્મનાં ભેદ તથા પ્રભેદ કહેવાશે તે દરેકમાં આ ચાર ભેદ હોય જ એમ જાણવું. તે મૂળ કર્મ ૮ છે. અને તેનાં ઉત્તરભેદ ૧૫૮ છે. મુળભેદ
ઉત્તરભેદની સંખ્યા (૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મ
૫ ભેદ (૨) દર્શનાવરણીય કર્મ
૯ ભેદ (૩) વેદનીય કર્મ
૨ ભેદ (૪) મોહનીય કર્મ
૨૮ ભેદ (૫) આયુષ્ય કર્મ
૪ ભેદ

Page #10

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૬)
નામ કર્મ
(૭) ગોત્ર કર્મ
(૮) અંતરાય કર્મ
૧૦૩ ભેદ
૨ ભેદ
૫ ભેદ
૩
૧૫૮ કુલ ભેદ.
અત્રે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ સૌથી પહેલું જણાવેલ છે. તે મુખ્ય ત્રણ કારણને ઉદ્દેશીને કહેલ છે.
(૧) ચાર ઘાતી કર્મનો ક્ષય થતાં જીવને સૌ પ્રથમ કેવલજ્ઞાન પેદા થાય છે. (૨) જ્યારે જીવ સિદ્ધિ ગતિમાં જતો હોય છે. ત્યારે તેને કેવલજ્ઞાનનો જ ઉપયોગ હોય છે.
(૩) છદ્મસ્થ જીવોને કોઈ પણ પ્રકારની લબ્ધિ એટલે કે મોક્ષનો અભિલાષ-માર્ગ અભિમુખ વગેરે શુદ્ધ પરિણામ પેદા કરવા માટે અથવા પેદા થયેલા પરિણામને ટકાવવા માટે, તેમાં સ્થિરતા લાવવા માટે ક્ષયોપશમ ભાવે જે ગુણોની પ્રાપ્તિ થાય છે તે લબ્ધિ કહેવાય છે. આ લબ્ધિઓ જ્ઞાનનાં ઉપયોગમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણ કારણોને લીધે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અત્રે પહેલું કહેલું છે.
(૨) છદ્મસ્થ જીવોને જ્ઞાનનો ઉપયોગ એક અંતર મૂર્હુત સુધી હોય છે. એ કાળ પૂર્ણ થયે અવશ્ય સામાન્ય બોધરૂપે દર્શનનો ઉપયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે જ્ઞાનાવરણીયનાં ઉપયોગથી અવેલો એવો જીવ દર્શનનાં ઉપયોગમાં સ્થિર થાય છે. તેનાં કારણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પછી દર્શનાવરણીય કર્મ કહેલ છે. (૩) જ્ઞાનાવરણીય કર્મનાં ઉદયથી તથા દર્શનાવરણીય કર્મનાં ઉદયથી જીવને ઘણી મહેનત કરવા છતાં પણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. તથા ઈંદ્રિયની પ્રાપ્તિ થયેલી હોવા છતાં દર્શનાવરણીયનાં ઉદયથી તેનાં વિષયોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી તેમજ બીજા જીવોને ક્ષયોપશમ ભાવ હોવાથી જ્ઞાન થયેલું જુએ અને પોતાને પ્રાપ્ત થતું ન હોય તેનાં કારણે જીવને અંદરથી દુઃખ રહ્યા કરે છે. માટે જ્ઞાનાવરણીયનાં ઉદય અને દર્શનાવરણીયનાં ઉદય જીવને દુઃખ પેદા કરવામાં નિમિત્તરૂપ થાય છે. એવી જ રીતે જ્ઞાનાવરણીયનાં ક્ષયોપશમ ભાવથી વગર મહેનતે જીવને જ્ઞાનપ્રાપ્ત થાય છે. તેનાથી સુખની અનુભૂતિ થાય છે. તથા દર્શનાવરણીય કર્મનાં ક્ષયોપશમ થવાથી પાંચે ઈદ્રિયોનાં વિષયોને સારી રીતે જાણી શકે છે. તેથી સુખની અનુભૂતિ થાય છે. આ કારણોથી સુખને પ્રાપ્ત કરવામાં જ્ઞાનાવરણીયદ-ર્શનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ ભાવ કહેલો છે. આમ સુખદુઃખને પેદા કરનાર હોવાથી જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મ પછી ત્રીજું વેદનીય કર્મ કહેલ છે.
(૪) સુખનાં કાળમાં જીવને સહજ રીતે રતિ (આનંદ) પેદા થાય છે. અને દુઃખનાં કાળમાં સહજ રીતે નારાજી થતાં અતિ પેદા થાય છે. રતિ-અતિ મોહનીયનાં પ્રકાર હોવાથી વેદનીય કર્મ પછી ૪શું મોહનીય કર્મ કહેલું છે. (૫) મોહનીય કર્મમાં મુંઝાયેલા જીવો હિતાહિતનાં વિવેકથી રહિત બની સુખ અને દુઃખમાં અનેક પ્રકારનાં પાપનું આચરણ કરતા મહારંભી અને મહાપરિગ્રહી બને છે. મહારંભ અને મહાપરિગ્રહ એ દુર્ગતિનાં આયુષ્યનાં બંધનું કારણ હોવાથ્રી મોહનીય કર્મ પછી આયુષ્ય કર્મ કહેલું છે.

Page #11

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૬) આયુષ્યકર્મની સાથે જ જીવોને ગતિ, જાતિ, શરીર વગેરે હોય છે. તેના
કારણે આયુષ્ય કર્મની પછી નામકર્મ કહેલું છે. (૭) નામકર્મની શુભ અને અશુભ પ્રવૃતિઓનાં ઉદયનાં કારણે જગતમાં રહેલા
જીવોનો સામાન્યથી ઉચ્ચ અને નીચપણનો વહેવાર થતો હોવાથી નામ કર્મ પછી ગોત્ર કર્મ કહેલું છે. (૮) સામાન્ય રીતે ઉચ્ચ ગોત્રમાં જન્મેલા જીવોને જ્ઞાનાંતરાય આદિનો
ક્ષયોપશમ ભાવ હોય છે. અને નીચકુળમાં જન્મેલા જીવોને સામાન્ય રીતે દાનાંતરાયાદિનો ઉદયભાવ હોય છે. આ કારણથી ગોત્ર કર્મ પછી
અંતરાયકર્મ કહેલું છે. જ્ઞાન ૫ પ્રકારે છે. - (૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મન:પર્યવજ્ઞાન (૫) કેવળજ્ઞાન
મતિ એટલે મન અને ઈદ્રિય દ્વારા નિયત વસ્તુમાં રહેલા પદાર્થોનું જે જ્ઞાન પેદા થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનને આભિનિબોધ જ્ઞાન પણ કહેવાય છે.
શ્રત એટલે અભિલાખ પદાર્થના અર્થના ગ્રહણ માટે હેતુભૂત લબ્ધિ વિશેષ શ્રવણથી જે પેદા થાય તે શ્રુત.
અવધિ એટલે ઈદ્રિયાદિ વગર સાક્ષાત આત્મપ્રદેશથી મર્યાદાભૂત પદાર્થોના અર્થનું ગ્રહણ થાય તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
મન:પર્યવ એટલે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો વડે મનોવર્ગણાના પુગલોને જાણવા તે મન:પર્યવ.
કેવળજ્ઞાન એટલે મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનથી રહિત સંપૂર્ણ તે કેવળજ્ઞાન કહેવાય
મતિજ્ઞાનનું વર્ણન સામાન્ય રીતે મતિજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. (૧) શ્રુતનિશ્રિત (૨) અશ્રુતનિશ્ચિત
શ્રતનિશ્રિત - શ્રતના અભ્યાસ વડે શ્રતજ્ઞાન પેદા કર્યા બાદ શ્રુતના અવલંબન વિના જે જ્ઞાન પેદા થાય તે મૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે કે સૌ પ્રથમ જે શ્રુતજ્ઞાનથી શ્રત પેદા થયું હોય તેને જ્યાં સુધી શ્રુતનો આધાર લઈને યાદ કરવું પડે તે મૃત જ્ઞાન કહેવાય છે. અને જ્યારે શ્રતના આધાર વિના એનું એજ જ્ઞાન યાદ કરવામાં આવે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. - શ્રુત નિશ્રિતમતિજ્ઞાનનાં ૪ ભેદો છે. (૧) અવગ્રહ (૨) ઈહા (૩) અપાય. (૪) ધારણા
અવગ્રહનાં ૨ ભેદ વ્યંજનાવગ્રહ-અર્થાવગ્રહ આ રીતે કુલ ૫ ભેદ થયાં. (૧) વ્યંજનાવગ્રહ (૨) અર્થાવગ્રહ (૩) ઈહા (૪) અપાય (૫) ધારણા જેનું વિશેષ વર્ણન આગળ કરવામાં આવશે.
અશ્રુત નિશ્ચિત - શ્રતનાં અભ્યાસ વગર સ્વાભાવિક જે ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થાય તે અમૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. તેના ૪ ભેદ છે : (૧) ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ (૨) વૈનીકિ બુદ્ધિ (૩) કાર્મકી બુદ્ધિ (૪) પારિણામીકી બુદ્ધિ.

Page #12

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૧) ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ :- ભૂતકાળમાં આરાધના કરીને આ ભવમાં જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ લઈને આવેલો જે જીવવું હોય કે જેના કારણે નાનપણથી બુદ્ધિનો તીવ્ર ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થયેલો હોય છે. તે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેમ કે જીતશત્રુ રાજાના કાળમાં ગામડામાં કોઈ નરને ત્યાં દીકરો પેદા થયો હતો. તેનું નામ રોહક પાડ્યું નાની ઉંમરમાં એની માતા મરી ગઈ. બાપે વિચાર કર્યો બીજી વાર લગ્ન કરું તો એ શોક્ય રોહકને દુઃખ આપે. તેથી મારે તેને દુ:ખી કરવાની ઈચ્છા નથી. એમ માનીને લગ્ન કરતો નથી. દીકરાને ખ્યાલ આવી જતાં બાપને વિનંતી કરી, "પિતાજી, તમે ખુશીથી લગ્ન કરો. હું મારી માને સાચવી લઈશ.” તેના કહેવાથી નરે લગ્ન કર્યા. થોડા કાળ પછી સાવકી મા રોહકને પજવવા લાગી. રોહકે તે વખતે માને વિનંતી કરીને કહ્યું કે જો મને પજવીશ તો હું તને હેરાન કરીશ માએ માન્યું નહિ. ત્યારે એક દિવસ રાતના રોહકે ફાનસનાં પ્રકાશમાં પોતાના બાપા આવતા હતા ત્યારે કહ્યું કે પિતાજી જો પેલો બીજો પુરુષ ભાગે છે. બાપાએ પણ પોતાનો પડછાયો જોઈ બીજો પુરુષ જઈ રહેલો છે તેમ કલ્પનાથી જાણ્યું. તેને શંકા પેદા થઈ કે મારી પત્ની મારી સાથે રહે છે પણ મને ઈચ્છતી નથી, બીજા પુરુષને ઈચ્છે છે. તેથી તેની સાથે બોલવા વગેરેનો વહેવાર ઓછો કરી નાંખ્યો. આમને આમ એક અઠવાડિયું પૂર્ણ થતાં, રોહકને તેની માએ કહ્યું, "દિકરા, તારો બાપ મારી સાથે બોલતો નથી મારી કોઈ ભૂલ મને દેખાતી નથી માટે તારો બાપ મારી સાથે બોલે તેવો તું ઉપાય કર. રોહકે કહ્યું, "જો તું મને હેરાન ન કરે તો કહું. " માએ કબૂલાત આપી. એ જ દિવસે રાતે ફરીથી એ જ પડછાયો બતાવીને પુરુષ તરીકે જણાવ્યું ત્યારે બાપે ધારીને જોતાં બાપને લાગ્યું કે આ તો મારો પડછાયો છે. દિકરોઆને પુરુષ કહે છે એટલે તેને સમજ નથી. પહેલાં પણ આવું જ બન્યું હશે એમ વિચારીને પતી સાથે બોલવા આદિનો વહેવાર ચાલુ કર્યો. પરંતુ રાહક સાવચેત બનેલો છે. એણે નક્કી કર્યું છે કે બાપા જમવા બેસે તો જ તેમની સાથે જમવા બેસવું કે જેના કારણે મા મને ગમે તે ખવડાવીને હેરાન કરે નહિ. એકવાર રાજાએ ગામના માણસોને સાચવવા માટે હાથી આપેલો હતો. એ હાથી મરણ પામી જાય તો ' મરી ગયો... તેવા સમાચાર આપવાનાં નો'તાં. છતાં રોજ રાજદરબારમાં હાથીનાં સમાચાર આપવા જવું પડતું. તેમાં હાથીનું મરણ થયું. ગામના ચોરે મહાજન ભેગું થઈને વિચારણા કરે છે કે રાજાને શું જવાબ આપવો ? રોહકનો બાપ પણ ત્યાં હાજર છે. જમવાનો ટાઈમ થતાં રોહકને ભૂખ લાગી છે. માટે બાપાને બોલાવવા આવે છે. બાપે કહ્યું : દિકરા, તું જમી લે. આજે મને વાર લાગશે.” ત્યારે રોહકે પૂછ્યું, એવું કયું મહત્વનું કામ આવ્યું છે ? ત્યારે બાપે વાત જણાવી એટલે રોહકે કહ્યું કે બધાં ઘેર જઈને જમી આવો. જમ્યાબાદ આપણે રાજદરબારમાં જઈશું. અને રાજાને હું જવાબ આપીશ. બધાં સંમત થયા. જમીને રોહકની સાથે રાજદરબારમાં ગયા. રાજાએ પૂછ્યું, "શું સમાચાર છે ?” ત્યારે રોહકે કહ્યું કે તમારો આપલો હાથી ખાતો નથી, પીતો નથી, બેસતો નથી, ઉઠતો નથી, ચાલતો નથી, વગેરે. રાજાએ પૂછ્યું, "એટલે શું ?” તો ફરીથી પણ એજ પ્રમાણે જણાવે છે. વારંવાર આ રીતે બોલતાં રાજાએ કહ્યું કે, હાથી મરી ગયો છે ? ત્યારે જવાબ આપ્યો કે, એવું કાંઈક ખરું. નાની ઉંમરમાં બુદ્ધિનો જે આ ક્ષયોપશમ ભાવ તે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.

Page #13

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૨) વૈનીકી બુદ્ધિ : સંસારમાં રહેલા જીવોને માતા-પિતા, વડિલાદિનાં તથા સાધુપણામાં પોતાથી દિક્ષા પર્યાયમાં જે મોટા હોય તે વડિલાદિનો વિનય આદિ ભક્તિ કરવાથી જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે વૈનીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
(૩) કાર્મીકી બુદ્ધિ : કામ કરતાં કરતાં બુદ્ધિનો જે ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય દુનિયાનાં વહેવારમાં કહેવાય છે કે કામ કામને શીખવે. અને બુદ્ધિનો ક્ષયોપશમ પેદા થાય છે તે કાર્મીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
(૪) પરિણામીકી બુદ્ધિ : પરિણામે ધીરે ધીરે બુદ્ધિનો જે ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે પારિણામીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેમ કે વય પરીપકવ થતાં જીવને બુદ્ધિનો લયોપશમ ભાવ પેદા થવાનો હોય તો થતો દેખાય છે. માટે વહેવારમાં કહેવાય છે કે સોળે સાન અને વીસે વાન. આને પરિણામીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાનનાં ભેદોનું વર્ણન :વ્યંજન એટલે ઈન્દ્રિય અને વ્યંજન એટલે પદાર્થ.
ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી આત્મામાં થતો અવ્યક્ત બોધ તે વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિય અને મન વિના ચાર ઈદ્રિયો દ્વારા વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
અર્થાવગ્રહ :- ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી આત્મામાં થતા વ્યંજનાવગ્રહ કરતાં કાંઈક વિશેષ બોધ પરંતુ અવ્યક્તપણે એટલે શબ્દાત્મક રહિત થતો બોધ તે અથવગ્રહ કહેવાય છે. પાંચ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ છ પ્રકારે અર્થાવગ્રહ મતિજ્ઞાન હોય છે.
ઈહા - ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી ઘણીવાર વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ જ્ઞાન પેદા થતાં થતાં શબ્દાત્મકરૂપે જે જ્ઞાન પેદા થાય છે તે ઈહા જ્ઞાન કહેવાય છે. જે પદાર્થનું જ્ઞાન કરવાનું હોય તેને વિશે થતી શંકા આ પદાર્થ હશે કે આ હશે, કેવા પ્રકારનો હશે? ઈત્યાદિ વિચારાત્મક જે જ્ઞાન તે ઈહાજ્ઞાન કહેવાય છે.
અપાય. :- ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી વ્યંજનાવગ્રહ- અર્થાવગ્રહ અને બહારુપે થયેલું. પદાર્થનું જે જ્ઞાન તે જ્ઞાનની વિચારણાથી નિશ્ચયાત્મક જે જ્ઞાન પેદા. કરવું એટલે કે પદાર્થનો નિશ્ચય કરવો તે અપાયજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે કે આ પદાર્થ આવો અને આજ છે. તે અપાય. ઈહા તથા અપાયનાં ૫ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ ૬-૬ ભેદ હોય છે.
ધારણા - ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા અને અપાય રુપે થયેલા જ્ઞાનને ધારણા કરી રાખવું એટલે કે ફરીથી પ્રસંગ બને તો તે મુજબ યાદ રાખવું તે ધારણા મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ પણ ૫ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ ૧ પ્રકારે હોય છે. સામાન્ય રીતે ધારણાનાં ૩ ભેદ છે. (૧) અવિશ્રુતિ (૨) સ્મૃતિ (૩)વાસના.
(૧) અવિસ્મૃતિ - નિર્ધારિત પદાર્થને તે જ રૂપે કાંઈ પણ ફેરફાર વિના થોડા કાળ માટે ધારી રાખવું તે અવિશ્રુતિ ધારણા કહેવાય છે.
(૨) સ્મૃતિ :- અર્થરૂપે ધારી રાખેલ તે સ્મૃતિજ્ઞાન કહેવાય છે. અવિશ્રુતિનાં કાળ કરતાં વિશેષ કાળ સુધી રહે છે.

Page #14

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૩) વાસના :- અવિચ્યુતિથી થયેલા પદાર્થના બોધને સંખ્યાત્ કાળકે અસંખ્યાત્ કાળ સુધી દ્દઢ સંસ્કાર પેદા કરીને ધારણા કરી રાખવું તે વાસના ધારણા મતિજ્ઞાનનો ભેદ ગણાય છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનનો સમાવેશ આ ભેદમાં થાય છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી જીવ પોતાના સંખ્યાત્ ભવોને જાણી શકે છે.
વ્યંજનાવગ્રહના ૪ અર્થાવગ્રહના-૬ ઈહાના-૬ અપાયના-૬ધારણા-૬ = ૨૮ ભેદ થયા. મતિજ્ઞાનાના આ અઠ્ઠાવીસ ભેદના એક એક ભેદને વિષે ૧૨-૧૨ ભેદ થાય છે. એ દ્મરણથી ૨૮ ૪ ૧૨ કરતાં ૩૩૬ ભેદ શ્રુત નિશ્રિત મતિજ્ઞાનના થાય છે.
બહુઆદિ ૧ર ભેદોનું વર્ણન (સમજણ)
કોઈ જગ્યાએ જતાં હોઈએ બેઠેલ હોઈએ તે વખતે એક સાથે વાજીંત્રનો અવાજ સાંભળવામાં આવે તો વાજિંત્રો વાગે છે એટલું જે જ્ઞાન તે બહુજ્ઞાન કહેવાય છે. કોઈ જીવને વારંવાર સાંભળતાં સાંભળતાં જ્ઞાન પદો થાય તે અાજ્ઞાન કહેવાય છે. કોઈ જીવને સાંભળતાની સાથે કેટલા પ્રકારના વાજીંત્રો વાગી રહેલા છે અને વગાડનાર કોણ કોણ છે તેનું જ્ઞાન તે બહુવિધ જ્ઞાન કહેવાય છે વાજીંત્ર વગાડનાર ક્યા ક્યા વાજીંત્રો કયા કયા રાગમાં વગાડે છે તેજે જાણવું તે અબહુવિધ. જલદીથી જાણવું તે ક્ષીપ્ર, ધીમેથી એટલે કે જાણતાં વાર લાગે તે અહીપ્ર. નિશ્રાથી જાણવું તે નિશ્રિત, નિશ્રા વિના સ્વાભાવિક જાણવું તે અનિશ્રિત. જાણતાં જાણતાં શંકા વિગેરે પ્રાપ્ત થાય એવું શંકાપૂર્વકનું જે જ્ઞાન તે સંદિગ્ધ, શંકા વિનાનું જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાયતે અસંદિગ્ધ, જાણ્યા પછી જેવી રીતે જાણ્યું હોય તેવી રીતે કાયમ ટકી રહે તે ધ્રુવજ્ઞાન અને થોડો કાળ ટકીને નાશ પામી જાય તે અશ્રુવજ્ઞાન કહેવાય છે.
એકેંદ્રિયાદિ જીવોને વિશે મતિજ્ઞાનના ભેદોનું વર્ણન :
એકેંદ્રિય જીવોને મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદમાંથી ૯ ભેદ હોય છે. સ્પર્શના-૫, વ્યંજનાવગ્રહ- અર્થાવગ્રહ- ઇહા અપાય ધારણા મનના-૪ અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, (અત્રે એકેંદ્રિયાદિ જીવોના મનના જે ભેદ કહેલા છે તે ભાવમનની અપેક્ષાએ જાણવા. દ્રવ્ય મન એકેંદ્રિયાદિ જીવોને લબ્ધિરૂપે હોય છે પણ તેનો ઉપયોગ હોતો નથી.)
૧૦૮ ભેદ
નવભેદની સાથે બહુઆદિ ૧૨ ભેદ ગણતાં ૯ × ૧૨ મતિજ્ઞાનના થાય છે.
=
-
બેઈદ્રિય જીવને વિષે કુલ ૧૪ ભેદ હોય છે. સ્પર્શ-૫, વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. રસ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, ભાવ મનના-૪ અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા આ ૧૪ ભેદના દરેક ભેદને વિષે ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાથી ૧૨ ભેદ હોય છે. માટે ૧૪ ૪ ૧૨ = ૧૬૮ ભેદ મતિજ્ઞાનના થાય છે.
તેઈદ્રિય જીવોને વિષે મતિજ્ઞાનના ૧૯ ભેદો હોય છે સ્પર્શ ૫-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, રસ-૫. વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ઘારણા પ્રાણ-૫ વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણા, ભાવ મનના અર્થાવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણા = ૧૯ આ ૧૯ ભેદોને વિશે અબહુ

Page #15

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ આદિ ૧૨ ભેદો હોય છે. તેના કારણે ૧૯ x ૧૨ = ૨૨૮ ભેદ થાય છે.
ચઉરિંદ્રિય જીવોને વિષે મતિજ્ઞાનના ર૩ ભેદો હોય છે. -સ્પર્શ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -રસ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -પ્રાણ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા.
ચક્ષુ - અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -ભાવમન ૪- અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ઘારણા.
- આ ત્રેવીસ ભેદોને વિશે બહુ-અબહુ આ ૧૨ પ્રકારના ભેદો હોય છે. તેને કારણે ૨૩ x ૧૨ = ૨૭૬ ભેદ થાય છે. અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિય તથા સંજ્ઞી પંચેંદ્રિય જીવોના મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદોના ૩૩૬ પ્રભેદ હોય છે. વિશેષમાં સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોને ૩૩૬ + ઔત્પાતિકાદિ-૪ બુદ્ધિ મળીને ૩૪૦ ભેદ હોય છે.
આ દરેક ભેદોના એક-એકના અસંખ્યાતા અસંખ્યાતા ભેદો થાય છે. પણ તે દરેકનું વર્ણન કરવાની અશક્તિ હોવાથી સ્થળ દ્રષ્ટિથી ૩૪૦ ભેદ જણાવેલ છે.
આ ભેદોનું આવરણ કરનાર કર્મને મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. મતિ-સ્મૃતિ-બુદ્ધિ અને પ્રજ્ઞા આ મતિજ્ઞાનના પર્યાયવાચી શબ્દો છે. મતિ-ભવિષ્યકાળના વિષયને જાણનારી (જણાવનારી) તે મતિ કહેવાય છે. બુદ્ધિ :- વર્તમાનકાળના જ્ઞાનને જણાવનારી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
સ્મૃતિ :- ભૂતકાળના જ્ઞાનને જણાવનારી (જાણનારી) સ્મૃતિ કહેવાય છે. પજ્ઞા :- ત્રણેકાળના વિષયને જણાવનારી (જાણનારી) તે પજ્ઞા કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનની સાથે શ્રત જ્ઞાન હોય જ. કારણ કે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે જથ્થ મઈનાણું તથ્થ સૂયનાણું, જલ્થ સૂયનાણું તથ્થ મઈનાણું. આ કારણથી જ્યાં મતિજ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય અને જ્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય ત્યાં મતિજ્ઞાન હોય માટે મતિની સાથે શ્રુતજ્ઞાન હોય છે સામાન્ય રીતે નીચે જણાવેલ પાંચ કારણોથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનું સાધર્મપણું જણાવેલ છે.
(૧) સ્વામીપણું - મતિજ્ઞાનના જે સ્વામી હોય છે તેજ શ્રુતજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે અને જે શ્રુતજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે તે જ મતિજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે.
(૨) કાળ :- મતિજ્ઞાનનો જેટલો કાળ હોય છે તેટલો જ કાળ શ્રુતજ્ઞાનનો હોય છે, જેટલો શ્રુતજ્ઞાનનો કાળ હોય છે તેટલો મતિજ્ઞાનનો કાળ હોય છે. અનેક જીવોને આશ્રયીને અનાદિકાળની અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાનનો કાળ આદિથી છે. અને એક જીવની અપેક્ષાએ (સમક્તિથી નહિ પડેલા) ૬૬ સાગરોપમ + મનુષ્યભવ અધિક મતિ તથા શ્રુતજ્ઞાનનો કાળ હોય છે.
(૩) કારણ :- મતિજ્ઞાન ઈદ્રિયોના નિમિત્તથી પેદા થાય છે તેમ શ્રુતજ્ઞાન પણ ઈદ્રિયોના નિમિત્તથી પેદા થાય છે.
(૪) વિષય :- મતિજ્ઞાની જીવ આદેશથી સર્વ દ્રવ્યાદિનો વિષય કરે છે એમ શ્રુત જ્ઞાન પણ આદેશથી સર્વ દ્રવ્યાદિનો વિષય કરનારું છે.

Page #16

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૫) પરોક્ષા :- મતિજ્ઞાન પરોક્ષ છે એમ શ્રુતજ્ઞાન પણ પરોક્ષ કહેલું છે.
આ કારણથી અવિધ આદિ જ્ઞાનથી પહેલાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન કહેલા છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય તોજ અવધિ આદિ જ્ઞાન પેદા થાય છે અને એનો સદ્ભાવ હોય છે.
૯
પ્રશ્ન : ૧ અવધિ આદિની પહેલાં મતિ-શ્રુત કહ્યું એતો બરોબર પણ મતિ શ્રુત જ્ઞાન બેમાં પહેલાં, મતિ પછી શ્રુત શા કારણથી ?
જવાબ : ૧ મતિ પૂર્વકજ શ્રુત જ્ઞાન થાય છે કહ્યું છે કે અવગ્રહાદિ જ્ઞાનરુપ મતિજ્ઞાનનો ઉદય થાય પછી જ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે તથા મતિજ્ઞાનની સાથે ૫ કારણોથી શ્રુતજ્ઞાનનો અભેદ હોય છતાં પણ ભેદ હેતુઓથી પણ ભેદ કહેલા છે.
લક્ષણના ભેદથી ભેદ :- મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ ચિંતન કરવું તે મતિ અને સાંભળવું તે શ્રુત આ ભેદના કારણે મતિ-શ્રુતમાં ભેદ છે.
(૨) કારણ કાર્યના ભેદથી મતિજ્ઞાનએ શ્રૃવજ્ઞાનનું કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાનએ કાર્ય છે.
(૩) ભેદના ભેદથી ભેદ છે.
મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ છે. શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ભેદ છે.
(૪) ઈંદ્રિય વિભાગથી પણ ભેદ છે. શ્રુતજ્ઞાન શ્રોતેન્દ્રિયના ક્ષયોપશમથી પેદા થાય છે. જ્યારે મતિજ્ઞાન પાંચે ઈંદ્રિયોના ક્ષયોપશમથી પેદા થાય છે.
(૫) સાક્ષર અનક્ષર :- મતિજ્ઞાન અનક્ષર છે તથા સાક્ષર છે વ્યંજનાવગ્રહ અર્થાવગ્રહ એ અનક્ષર છે જ્યારે ઇહા, અપાય, ધારણા તે સાક્ષર છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન સાક્ષર જ હોય છે અક્ષર વિના શ્રુતજ્ઞાન પેદા થતું નથી.
(૬) મુક-અમુક ઃ- મતિ જ્ઞાન નિયમા મુંગું હોય છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન બોલતું જ હોય છે.
(૭) મતિજ્ઞાન પોતાના ક્ષયોપશમ માટે ઉપયોગી છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન સ્વ અને પર એટલે પોતાને અને બીજાને માટે ઉપયોગી થાય છે.
આ ભેદોના કારણે મતિજ્ઞાન પછી શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે.
શ્રુતજ્ઞાનનું વર્ણન :- શ્રવણથી જે બોધ થાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. તેના સામાન્યથી પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ બે ભેદ પાડેલા છે. (૧) સંવેદનશાન (૨) સ્પર્શજ્ઞાન. સંવેદનજ્ઞાન એ ભવ્યશ્રુત છે, પરંતુતે તત્ત્વને જણાવનારું નથી. કાંઈક જણાય છતાં પણ ન જાણ્યું હોય એની જેમ નિષ્ફળ છે.
વસ્તુના સ્વરુપનું જ્ઞાન તે સ્પર્શજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન વગર વિલંબે સ્વસાધ્ય ફળ આપનારું છે. અનુભવ જ્ઞાનીને હોય છે.
અનુભવ એટલે યથાર્થ સ્વરૂપનું જ્ઞાન :- પરભાવમાં રમણતાનો અભાવ સ્વભાવમાં રમણતા અને તેના આસ્વાદમાં તન્મયતા તે અનુભવ.
સામાન્ય રીતે જગતમાં રહેલા પદાર્થો બે વિભાગવાળા હોય છે જેમાં ૧લા વિભાગ રુપે અનઅભિલાપ્ય પદાર્થો કે જે જગતમાં રહેલા હોવા છતાં શબ્દોથી

Page #17

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૧૦
બોલાતા નથી. પણ તેનું જ્ઞાન થાય છે. જેમ કે ગોળ- ખાંડની મીઠાસ કેવી છે ?તે અનુભવી શકાય પણ કહી શકાતી નથી એવી જ રીતે ધીનો સ્વાદ કેવો ઈત્યાદિ.
(૨) અભિલાપ્ય પદાર્થો કે જે શબ્દોથી બોલી શકાય અને અનુભવી શકાય છે. અનઅભિલાપ્ય પદાર્થો જગતમાં જેટલા રહેલા છે તેના અનંતમા ભાગ જેટલા અભિલાપ્ય પદાર્થો જગતમાં હોય છે. તેના અનંતમા ભાગ જેટલા અભિલાપ્ય પદાર્થો શાસ્ત્રોમાં ગુંથાયેલા (રચાયેલા) હોય છે. માટે જ્ઞાનીભગવંતોએ કહ્યું છે કે એક એક સૂત્રના અથવા એક એક શબ્દના અનંતા અનંત અર્થો હોય છે. વાંચના-પૃચ્છના-પરાવર્તના અને ધર્મકથા આ ચાર દ્રવ્યશ્રુત છે અને અનુપ્રેક્ષા તે ભાવશ્રુત છે.
સંવેદનરૂપ શ્રુતજ્ઞાન એટલે શાસ્ત્રો વાંચવા તથા સાંભળવાથી જે અર્થજ્ઞાન થાય છે તે.
.
આ શ્રુત જ્ઞાનના ૧૪ ભેદ કહેલા છે.
(૧) અક્ષરશ્રુત :- તેના ત્રણ ભેદ છે. (૧) વ્યંજનાક્ષર (૨) સંજ્ઞાક્ષર (૩) લબ્માક્ષર
(૧) વ્યંજનાક્ષર :- શાસ્ત્રમાં ૧૮ પ્રકારની લીપી કહેલી છે. તે લીપીની બારાખડીઓ જે જે જણાવેલી હોય તે બારાખડીના અક્ષરનું જે જ્ઞાન તે વ્યંજનાક્ષર કહેવાય છે.
(૨) સંજ્ઞાક્ષર ઃ- શાસ્ત્રમાં જણાવેલી ૧૮ પ્રકારની લીપી એટલે કે વ્યંજનાક્ષરમાં જણાવેલા જે અક્ષરો તેના સંયોગથી જે શબ્દો બને છે તે શબ્દોનું જે જ્ઞાન તે સંજ્ઞાક્ષર કહેવાય.
(૩) લધ્યાક્ષર :- વ્યંજનાક્ષર અને સંજ્ઞાક્ષરથી આત્મામાં શબ્દાત્મક રુપે જે ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે લબ્માક્ષર કહેવાય છે.આત્માના બોધરૂપે અવ્યક્ત અક્ષરો તે લબ્માક્ષર કહેવાય છે. (શબ્દના અર્થનો વિચાર કરતાં પણ આત્માની અંદર અક્ષરપંક્તિપૂર્વક જ વિચાર કરાય છે માટે તે અંતરંગ અક્ષરપંક્તિ એજ લયાક્ષર કહેવાય છે.)
(૨) અનક્ષરશ્રુત :- અક્ષર જ્ઞાન વગરનું શરીરના અવયવો વગેરેની સંજ્ઞાથી ઈગીતાકાર વગેરે એટલેકે કોઈને આંખ ફરકાવવાથી જણાવાય, હાથના હલન-ચલનથી જણાવાય, મોઢું મચકોડવાથી જણાવાય, આક્રિયા કરતાં આમાં શબ્દાત્મકજ્ઞાન નથી છતાં પણ સામા જીવના અંતરમાં શબ્દાત્મકજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાનું કારણ બને છે તેથી આ શ્રુત જ્ઞાનને અનક્ષરશ્રુત કહેવાય છે.
(૩) સંજ્ઞીશ્રુત :- સંજ્ઞા ૩ પ્રકારની કહેલી છે. (૧) હેતુવાદોપદેશીકી (૨) દીર્ઘકાલીકિ (૩) દ્રષ્ટિવાદોપદેશીકી
(૧) હેતુવાદોપદેશીકી :- આ સંજ્ઞાના બળે જીવોને વર્તમાન કાલીન તથા અલ્પ નજીકના ભૂત અને ભાવિ કાળનું જ્ઞાન હોય તે હેતુવાદોપદેશીકી સંજ્ઞા કહેવાય
છે.
(૨) દીર્ધકાલીકી સંજ્ઞા :- આ સંજ્ઞાના બળે જીવોને ભૂતભાવિ અને વર્તમાન એમ ત્રણે કાળનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલું હોય એટલેકે ભૂતકાળમાં મેં આવું કર્યું હતું.

Page #18

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૧૧
વર્તમાન કાળમાં આ રીતે કરી રહ્યો છું; ભવિષ્ય કાળમાં આવી રીતે કરીશ તો હુ જીવી શકીશ. ઈત્યાદિ જે જ્ઞાન તે દીર્ઘકાલીકી સંજ્ઞાવાળાનું જ્ઞાન કહેવાય છે.
(૩) દ્રષ્ટિવાદોપદેશીકી સંજ્ઞા :- હેય પદાર્થોમાં હેથ બુદ્ધિ, ઉપાદેય પદાર્થોમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ જીવો ને જે સંજ્ઞાના બળે પ્રાપ્ત થાય તે દ્રષ્ટિવાદોપદેશીકી સંજ્ઞા કહેવાય છે. આ સંજ્ઞા સમકિતી જીવોને હોય છે.
દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાવાળાં જીવોનું જે જ્ઞાન તે સંશી શ્રુત કહેવાય છે. આ સંજ્ઞા સંશી જીવોને હોય છે.
(૪) અસંજ્ઞીશ્રુત :- હેતુવાદોપદેશીકી સંજ્ઞાવાળા જીવોનું જે જ્ઞાન તે અસંજ્ઞી શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. આ શ્રુતજ્ઞાન ૨-૩-૪ ઈંદ્રિયવાળા જીવોને હોય છે. એકેંદ્રિય જીવોને હેતુવાદોપદેશીકી સંજ્ઞા હોતી નથી કારણ તેઓને અવ્યકતપણે હોવાથી તે જીવોને આ સંજ્ઞા હોતી નથી. એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તોપણ તેઓનું શ્રુત
અસંજ્ઞીશ્રુત રૂપે ગણાય છે. વર્ષ પ
·
(૫) સમ્યકશ્રુત ઃ જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપેલા પદાર્થો જે રૂપે નિરૂપણ કરેલા હોય તે રૂપે માનવા, તથા સમ્યદ્રષ્ટિ જીવોમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિએ પ્રરૂપિત શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરવા છતાં પણ હેય ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિ રહેલી હોય છે તેના કારણોએ તે અભ્યાસને સભ્યશ્રુત કહેવાય છે કારણકે સમ્યકૃરૂપે જ પરિણામ પામે છે.
(૬) મિથ્યાશ્રુત :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપેલા પદાર્થોને જે રીતે માનવા જોઈએ તે રીતે માન્યતા પેદા ન થાય કારણ મિથ્યાત્વના ઉદયના કારણે સમ્યકશ્રુતનો અભ્યાસ પણ મિથ્યાશ્રુત રુપે પરિણામ પામે છે, તથા મિથ્યાત્વના ઉદયથી મિથ્યાદ્રષ્ટિનું ભણાયેલું શ્રુત મિથ્યારુપે પરિણામ પામે તે મિથ્યાશ્રુત કહેવાય છે.
(૭ થી ૧૦) સાદિ-શ્રુત - સપર્યવસિતશ્રુત-અનાદિશ્રુત-અપર્યવસિતશ્રુત :- આ ચારે ભેદોને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવને આશ્રયીને જાણવા લાયક હોવાથી તે જણાવે છે (૧) સાદિ એટલે જે શ્રુતજ્ઞાનની આદિ થયેલી હોય તે સાદિશ્રુત કહેવાય છે. (૨) સપર્યવસિતત એટલે કે શ્રુતજ્ઞાનનો અંત થાય. સાદિ શ્રુત હંમેશાં અંત થવાવાળું જ હોય છે માટે તે સપર્યવસિત્ કહેવાય છે.
(૩) અનાદિશ્રુત :- જે શ્રુતજ્ઞાનની આદિ નથી પણ અનાદિ કાળથી ચાલ્યું આવે છે તે અનાદિશ્રુત જ્ઞાન કહેવાય છે.
(૪) અપર્યવસિત શ્રુત :- જે શ્રુતજ્ઞાન સદાકાળ માટે રહેતું હોય અર્થાત્ કોઈકાળે નાશ ન પામેલું હોય તેને અપર્યવસિત શ્રુત જ્ઞાન કહેવાય છે.અનાદિ શ્રુતજ્ઞાન હંમેશાં અપર્યવસિત જ હોય છે.
દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ વિચારણા :
(૧) એક જીવને આશ્રયીને જ્યારે જીવ નવા સમક્તિની પ્રાપ્તિ કરતો હોય ત્યારે તેનું અજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન રૂપે પરિણમે છે એ શ્રુતજ્ઞાનની આદિ થયેલી કહેવાય છે.
(૨) આ આદિ થયેલું શ્રુતજ્ઞાન જીવ સમક્તિ વમીને પહેલા ગુણ સ્થાનકને શ્રમ કરે ત્યારે તેનું શ્રુતજ્ઞાન સપર્યવસિત બને છે તથા કોઈ સમિકતી જીવ આ

Page #19

૧૨
કર્મગ્રંથ ભાગરું રીતે શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને ક્રમસર આગળ વધી કેવળજ્ઞાનને પામે છે ત્ય ક્ષયોપશમ ભાવે રહેલું શ્રુતજ્ઞાન સપર્યવસિત બને છે.
(૩) અનેક જીવોની અપેક્ષાએ અનાદિકાળથી જગતમાં સમકિતી જીવો હતા વર્તમાનમાં છે, ભવિષ્યમાં સદાકાળ માટે રહેવાના છે. માટે તે અનાદિગ્સ કહેવાય છે.
(૪) જગતમાં રહેલું અનાદિકાલિન જે શ્રત તે સદાકાળ રહેતું હોવાથી (અને જીવની અપેક્ષાએ) કોઈ કાળે તે શ્રુતજ્ઞાનનો નાશ થતો ન હોવાથી અપર્યરસિકના શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. '
સામાન્ય રીતે શાસ્ત્રોમાં જણાવેલું છે કે જગતમાં રહેલા સંશી પંચેંદ્રીય પર્યા જીવોમાંથી જધન્યથી કોઈને કોઈ એક જીવ સાત દિવસે સમકિતની પ્રાપ્તિ કરે છે ૧૫ દિવસે સંજ્ઞી પર્યાપ્તા મનુષ્ય અને તિર્યચોમાંથી જધન્યથી કોઈને કોઈ એ જીવ દેશવિરતિને પામે છે. એક મહિને મનુષ્યોમાંથી જધન્યથી કોઈને કોઈ એક જીવ સર્વવિરતિના પરિણામને પામે છે.
(૨) ક્ષેત્રને આશ્રયીને ૪ ભેદ :(૧) ૫ ભરત-૫ ઐરાવત ક્ષેત્રને વિષે જ્યારે તિર્થંકરો તિર્થની સ્થાપના કે ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનની આદિ થાય છે તેને સાદિકૃતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૨) ૫ ભરત - ૫ ઐરવત ક્ષેત્રને વિષે તીર્થની આદિ રૂપ જે શ્રુતજ્ઞાન આર્કિ છે તેનો અંત પણ અવશ્ય હોય જ છે તે કારણથી ૨૪મા તિર્થંકરનું શાસન પૂર્વ થાય ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનનો વિચ્છેદ ગણાય છે. આને સપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવા
.بنا بقا
(૩) પ-મહાવિદેહક્ષેત્રને વિષે :- અનાદિકાળથી શ્રુતજ્ઞાન છે ? અનાદિકૃતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૪) અપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન- ૫ મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે અનાદિ શ્રુતજ્ઞાને હોવાથી તે સદાકાળ રહે છે માટે તેને અપર્યવસિતુ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. .
(૩) કાળને આશ્રયીને :- અવસર્પિણી ઉત્સર્પિણી કાળમાં તીર્થકરો તીર્થનમાં સ્થાપના કરે ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનની આદિ ગણાય છે તે સાદિ શ્રત. ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળને વિષે તીર્થનો વિચ્છેદ થાય ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનનો અંત થાય છે તેમ સપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. જ્યાં ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળ નથી એટલે કે સદા માટે ચોથા આરા જેવો કાળ રહેલો હોય છે તે કાળમાં જે શ્રુતજ્ઞાન હોય છે તે અનાદિ શ્રુતજ્ઞાનું કહેવાય છે.
જ્યાં ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળનથી એવા ક્ષેત્રને વિષે રહેલું શ્રુતજ્ઞાન, નાશપામતું ન હોવાથી તે અપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૪) ભાવને આશ્રયીને - અભવ્ય જીવોને જેમતિ જ્ઞાનાવરણીય આદિનો જે ક્ષયોપશમ ભાવ હોય છે તે અનાદિ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૨) આ શ્રુતજ્ઞાનનો ક્ષયો પરામ ભાવ અભવ્ય જીવોને કદી નાશન પામતો હોવાથી અપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. જે ભવ્ય જીવો હજી સુધી મોક્ષે જવાન માટે પ્રયત કરવા છતાં સમક્તિ વગેરેની જે પ્રાપ્તિ થઈ નથી.પરંતુ ભવિષ્યમાં થશેખ

Page #20

૧૩.
ગ્રંથ ભાગ-૧ રીવા જીવોનું જે શ્રુતજ્ઞાન તે સાદિ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
| (૪) જે ભવ્ય જીવો સમક્તિ વગેરેને પામીને ગમે તેટલા કાળે કેવળજ્ઞાન , પામશે ત્યારે તેમના શ્રુતજ્ઞાનનો અંત થશે તે સપર્યવસિત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. તો (૧૧) ગમીકશ્રત - જે સુત્રોની રચનાને વિષે ગાથાઓ વગેરે ન આવતાં | એકસરખા પદો વારંવાર આવતા હોય તે શ્રુતજ્ઞાન ગમિક શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. ક (૧૨) અગમીક શ્રુત :- જે સૂત્રોને વિષે એકસરખા પાઠોઆવતા ન હોય તે ભાગમીકશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. *|' (૧૩) અંગપ્રવિષ્ટકૃત :- જિનેશ્વર ભગવંતના અર્થથી કહેવાયેલ ત્રિપદીમાંથી ગણધર ભગવંતના આત્માઓ સૌથી પહેલાં જે ૧ર અંગની રચના કરે છે તે ટાંગપ્રવિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. કે (૧૪) અંગ. બાહ્ય શ્રુતજ્ઞાન - અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન ઉપરથી તે સુત્રોને બાધ . ક પહોંચે એ રીતે બીજા બધા ગ્રંથોની જે રચના થયેલી હોય છે જેમકે બાર ઉપાંગ ૧૦ પન્ના એ સિવાયના પ્રકરણાદિ ગ્રંથો વગેરે અંગ બાહ્ય સૂત્ર કહેવાય
રે અથવા શ્રત જ્ઞાનના ૨૦ ભેદનું વર્ણન :| લબ્ધિ અપર્યાપ્ત સુક્ષ્મ નિગોદના જીવો ઉત્પતિના પહેલા સમયે વિદ્યમાન તેને - શ્રુતજ્ઞાનનો ક્ષપોયરામ ભાવ અક્ષરના અનંતમા ભાગ જેટલો રહેલો હોય છે, iી સર્વજઘન્ય શ્રુતજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ કહેવાય છે. તાત્પર્યાથ એ છે કે કોઈ .૪ પૂર્વી જીવ કિલષ્ટ કર્મને બાંધીને લબ્ધિ અપર્યાપ્તા સુક્ષ્મનિગોદ-ઉત્પત્તિના પહેલા સમયે ઉત્પન્ન થાય તથા કોઈ જીવો પૃથ્વીકાય આદિમાંથી આ સ્થાને ઉત્પન્ન માય તો બન્ને જીવોનું જધન્ય કૃતજ્ઞાન એકસરખું હોય છે. | અત્રે શ્રુતજ્ઞાનના ૨૦ ભેદોનું જે વર્ણન કરાય તે વિશેષજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે એટલે કે જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા કરવા માટે જણાવેલ છે. ' (૧) પર્યાયશ્રત : સર્વ જધન્ય શ્રતજ્ઞાન-જ્ઞાની ભગવંતોએ જે કહેલું છે. તેમાં એક પર્યાય અધિક શ્રુતજ્ઞાનના ક્ષયોપશમ ભાવવાળા જીવોનું જે જ્ઞાન તે પર્યાયશ્રુત કહેવાય છે. પર્યાય એટલે જે જ્ઞાનના અંશને કેવળજ્ઞાની પણ એકના બે માગ કરી ન શકે તે પર્યાય કહેવાય છે. | (૨) પર્યાયસમાસ શ્રત - સમાસ એટલે અધિક એટલે કે જે જીવોને પર્યાયશ્રત રહેલું હોય છે તેનાથી ૨-૩-સંખ્યાતા-અસંખ્યાતા કે અનંતા પર્યાયોનું જે અધિકજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પર્યાયસમાસકૃત કહેવાય.
(૩) અક્ષરકૃત :- કોઈપણ એક અક્ષરના જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ પેદા થાય મને અક્ષરગ્રુત કહેવાય છે. | (૪) અક્ષર સમાસ શ્રત - બે, ત્રણ-ચાર ઈત્યાદિ વિશેષ અક્ષરોનું જે જ્ઞાન તે અક્ષર સમાસ શ્રુત કહેવાય છે.
(૫) પદઋત :- પદ એટલે વાકયને પુરું કરે તે પદ અત્રે લેવાનું નથી. પરંતુ આચારાંગ સૂત્ર ૧૮,૦૦૦ પદ વાળું હતું. તેમાંના ૧ પદનું સંપૂર્ણજ્ઞાન તેને જ્ઞાની ભગવંતો પદગ્રુત જ્ઞાન કહે છે. રત્નસારગ્રંથને વિષે ૫૧૦૮૮૬૮૪૦ (એકાવન

Page #21

૧૪
કર્મગ્રંથ ભાગી કરોડ, આઠ લાખ, છયાસી હજાર આઠસોને ચાલીસ) શ્લોક પ્રમાણ એક પદ છે
છે.
(૬) પદસમાસકૃત :- ઉપર જણાવેલ ૨૫દ-૩૫દ યાવત્ અધિક પદોનું જ્ઞાન તે પદસમાસશ્રુત કહેવાય છે.
(૭) સંધાતશ્રુત :- તત્વજ્ઞાનને વિષે જીવોના ભેદને વિશેષ રીતે જાણવા માં ૧૪ માર્ગણારુપે તથા તેના ઉત્તરભેદ ૬૨ માર્ગણારુપે વર્ણન આવે છે તે છે માર્ગણામાંથી કોઈપણ એક માર્ગણાનું સંપૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે સંધાતશ્રુત કહેવા
(૮) સંધાત સમાસશ્રુત - બે-ત્રણ ઈત્યાદિ વિશેષ માર્ગણાઓનું સંપૂર્ણજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય તે સંધાત સમાસ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૯) પ્રતિપત્તિશ્રુતજ્ઞાન :- ઉપર જણાવેલ મૂળ ૧૪ માર્ગણામાંથી કોઈપણ એક માર્ગણાનું સંપૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પ્રતિપત્તિ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧૦) પ્રતિપત્તિ સમાસકૃત :- મૂળ ૧૪ માર્ગણાઓમાંથી ૨-૩ ઈત્યાદિ વિષે માર્ગણાઓનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તેને પ્રતિપતિ સમાસ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧૧) અનુયોગ શ્રુત :- મોક્ષપદનું સત પદ પ્રરૂપણા દ્રવ્ય પ્રમાણ ક્ષેત્ર કા વગેરે ૯ તારોથી એટલે કે ૯ અનુયોગ દ્વારના પદોથી જે વર્ણન કરાયેલું ! તેમાંના કોઈપણ એક પદનું સંપૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે અનુયોગ શ્રુત કહેવાય છે
(૧૨) અનુયોગ સમાસ શ્રુત :- મોક્ષમાર્ગનું પ્રરૂપણ કરનાર નવ દ્વારોમાં ૨-૩ ઇત્યાદિ દ્વારોનું વિશેષ જે સંપૂર્ણજ્ઞાન તે અનુયોગ સમાસ શ્રુત જ્ઞા કહેવાય.
શ્રુતજ્ઞાનના ભેદોનું વર્ણન આવે છે તે શ્રુતજ્ઞાન હાલ વિચ્છેદ પામેલું છે તે સમજવા માટે જ્ઞાની ભગવંતોએ અસત્ કલ્પનાથી સમજ આપેલી છે જેમકે રે વસ્તુના અધિકારરૂપ સમુદાય જે ભેગો થાય તેને ૧ પૂર્વજ્ઞાન કહેવાય છે.
૧૦૦ પ્રાભૃતના અધિકારરૂપ સમુદાય ભેગો થાય તેને ૧ વસ્તુશ્રુત કહેવાય છે સો પ્રાભૃત પ્રાભૃતના અધિકાર રૂપ શ્રુતજ્ઞાનનો સમુદાય ભેગો થાય તે પ્રભુ શ્રુતજ્ઞાનું કહેવાય છે.
(૧૩) પ્રાભૃત-પ્રાભૃત શ્રત - સોમાભૂત-પ્રાકૃત શ્રતના અધિકારમાંથી કોઈપણ એક પ્રાભૃત પ્રાભૃત શ્રુતજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તેને પ્રાભૃત પ્રાભૂ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧૪) પ્રાભૂત-પ્રાભૃત સમાસત :-૨-૩ ઈત્યાદિ વિશેષ પ્રાભૃત પ્રાભૂ જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ પેદા થાય તે પ્રાભૃત-પ્રાભૃત સમાસ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે..
(૧૫) પ્રાભૃત શ્રત - સો પ્રાભૃત શ્રુતજ્ઞાનના અધિકારમાંથી કોઈપણ એ પ્રાભૃતનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પ્રાકૃત શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧૬) પ્રાભૃત સમાસકૃત :- સો પ્રાભૂતના અધિકારમાંથી ૨-૩ ઈત્યાદિ વિષે પ્રાભૃતનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પ્રાભૃત સમાસશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧૭) વસ્તુશ્રુત :- સો વસ્તુના અધિકારમાંથી કોઈપણ એક વસ્તુ અધિકારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે વસ્તુ શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.

Page #22

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૧૫
(૧૮) વસ્તુસમાસશ્રુત :- ૧૦૦ વસ્તુના અધિકારવાળા વસ્તુતામાંથી ૨-૩ કે તેથી વિશેષ વસ્તુના અધિકારનું જ્ઞાનપ્રાપ્ત થાય તે વસ્તુ સમાસશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય
છે.
(૧૯) પૂર્વશ્રુત :- ૧૪ પૂર્વના જ્ઞાનમાંથી કોઈપણ એકાદ પૂર્વનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે પૂર્વશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૨૦) પૂર્વસમાસશ્રુત :- ૧૪ પૂર્વમાંથી ૨-૩ ઈત્યાદિ વિશેષ પૂર્વનું જ્ઞાનજે પ્રાપ્ત થાય તે પૂર્વસમાસશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે.
શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ અને નયના બોધ વિના વાક્યનો સમન્વય અર્થમાત્ર જણાવે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. અજ્ઞાન કોઠીમાં રહેલા બીજ જેવું છે. તથા સ્વચ્છ અને સ્વાદિષ્ટ જળના સ્વાદ જેવું હોય છે.
(૨) ચિંતાજ્ઞાન :- સર્વ પ્રમાણ અને નય ગર્ભિત સુક્ષ્મ ચિંતન યુકત હોય છે. તેમજ તે જળમાં તેલબિંદુની જેમ વિસ્તાર પામે છે. ક્ષીર રસના સ્વાદ તુલ્ય આનો સ્વાદ હોય છે.
(૩) ભાવનાજ્ઞાન :- આ જ્ઞાન શાસ્ત્રના તાત્પર્ય પૂર્વકનું હોય છે. દરેક પ્રવૃતિમાં સર્વજ્ઞની આજ્ઞાને પ્રાધાન્ય આપે છે. એટલે કે આદર અને બહુમાન પૂર્વક સદ્અનુષ્ટાનમાં પ્રવૃતિ કરાવે છે. તેથી સ્વ-પર ઉભયને પરમ હિતકારક બને છે. તેનો સ્વાદુ અમૃતરસ તુલ્ય છે. ભાવનાજ્ઞાનથી ભાવિત બનેલો આત્મા અનુભવ પ્રકાશને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી મોહનો સંતાપ નાશ પામે છે. અને ચિત નિર્મળ બને છે. ચિંતાજ્ઞાનના અભ્યાસથી ચિત્તની ચપળતા નાશ પામે છે. અને સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે. તેના કારણે આત્માના સમ્યક્ દર્શનાદિ ગુણો પુષ્ટ બને છે. ભાવનાજ્ઞાન અમૃતરસના પાનથી આત્મા સહજ સ્વભાવમાં તન્મયતા સિધ્ધ કરે છે.
અવધિજ્ઞાનનું વર્ણન :
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પછી અવધિજ્ઞાન જે કહેવામાં આવેલું છે તે નીચેના
કારણોથી તેમાં સાપણું રહેલું છે. માટે ત્રીજું અવધિજ્ઞાનલું છે.તે સામ્યપણું
કાળ :- સમકિતથી નહિં પડેલા કોઈપણ એક જીવને આશ્રયીને મતિ તથા શ્રુતજ્ઞાનનો ૬૬ સાગરોપમનો કાળ કહેલો છે તે પ્રમાણે અવધિજ્ઞાનનો પણ ૬૬ સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ જાણવો. એટલે કે કોઈ જીવને મનુષ્યપણામાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય એ અવધિજ્ઞાન સાથે અનુતર વિમાનમાં ૩૩ સાગરોપમ કાળ રૂપે ઉત્પન્ન થાય ત્યાંથી અવધિજ્ઞાન સાથે મનુષ્યપણામાં આવે ફરીથી અવધિજ્ઞાન સાથે ૩૩ સાગરોપમમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારબાદ મનુષ્યપણમાં અવધિજ્ઞાન લઈને આવે પણ ખરો અગર ન પણ આવે. આ પ્રમાણે ૬૬ સાગરોપમ મનુષ્ય અધિક
અવધિજ્ઞાનનો કાળ જાણવો.
વિપર્યય :- કોઈ સમકિત જીવને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. ત્યાંથી પડીને મિથ્યાત્વે આવે ત્યારે વિપર્યયરૂપે મતિઅજ્ઞાન શ્રુતઅજ્ઞાન રૂપે થાય છે .એવીજ રીતે સમકિતી જીવને અવધિજ્ઞાન પેદા થયા બાદ મિથ્યાત્વના ઉદયથી તે અવધિજ્ઞાન વિપરીત રૂપે એટલે વિભંગજ્ઞાન રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.

Page #23

૧૬
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ | સ્વામિત્વ :- મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનનાં જે સ્વામિ હોય છે. તે અવધિજ્ઞાનનાં પણ સ્વામી જાણવા.
લાભ સાધર્મ :- કોઈ મિથ્યાદ્રષ્ટિ દેવ કે નારકીનો જીવ તેને વિર્ભાગજ્ઞાનનો લયોપશમ ભાવ હોય છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ જ્યારે સમકિતની પ્રાપ્તિ કરે તે વખતે એક સાથે ૩ અજ્ઞાનને બદલે મતિ-શ્રત –અવધિજ્ઞાનનો લાભ થાય છે એટલે કે પ્રાપ્ત થાય છે તે લાભ સાધર્યું કહેવાય છે.
આ કારણથી મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન પછી અવધિજ્ઞાન કહેલ છે. અવધિજ્ઞાન મુખ્યતયાં ર ભેદે છે. (૧) ભવપ્રત્યયિક (૨) ગુણપ્રત્યયિક.
ભવપ્રત્યયિક :- ભવમાં ઉત્પન્ન થતાની સાથે જેમ પક્ષીમાં ઉત્પન્ન થતાં તેને પાંખ તથા ઉડવાનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય છે, તેવી રીતે દેવતા અને નારકીમાં ઉત્પન્ન થતાની સાથે જ જીવને અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ પેદા થાય છે.
નિયમ (૧) :- સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તાજીવો મરીને દેવ અને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય તો ઉત્પતિના પહેલા સમયથી અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય છે એટલે કે અવધિજ્ઞાન થાય છે. . (૨) અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા જીવો મરીને દેવ અને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય તો પર્યાપ્ત થયા પછી અવધિજ્ઞાનના ક્ષયોપશમનો ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં એક અંતર્મુહર્ત સુધી મતિઅજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન એમ બેજ અજ્ઞાન હોય છે પણ વિંભંગજ્ઞાન હોતું જ નથી.'
(૩) ગુણપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન :- સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા ગર્ભજ પર્યાપ્ત મનુષ્યો અને તિર્યંચોને તપ વગેરે કરીને મનની એકાગ્રતા જેમ જેમ પ્રાપ્ત થતી જાય તેમ તેમ અવધિજ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમભાવ પ્રાપ્ત થાય છે તેને ગુણ પ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન કહે છે. આ અવધિજ્ઞાનના ૬ ભેદ હોય છે. (૧) અનુગામી (૨) અનઅનુગામી (૩) વર્ધમાન (૪) હીયમાન (૫)પ્રતિપાતી (૬) અપ્રતિપાતિ
(૧) અનુગામી - અનુ એટલે પાછળ પાછળ અર્થાત સાથે જવું તે. જેમ હાથમાં દીવો રાખીને અંધકારમાં ચાલનાર માણસની સાથે પ્રકાશ જાય છે એ રીતે જે ક્ષેત્રમાં જેટલા ક્ષેત્રનું અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલું હોય તે ક્ષેત્ર સિવાય બીજા ક્ષેત્રમાં જતાં એ અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ સાથે ને સાથે હોય છે એ અનુગામી અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૨) અનઅનુગામી અવધિજ્ઞાન :- આ અવધિજ્ઞાન શૃંખલા બધ્ધ દિપકની જેમ હોય છે. અનઅનુગામી એટલે પાછળ પાછળ સાથે નહિ જનારૂં. જે ક્ષેત્રમાં જેટલા ક્ષેત્રનું અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય તે ક્ષેત્ર સિવાય બીજા ક્ષેત્રમાં જીવ જ્યારે જાય ત્યારે અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ નષ્ટ થાય છે. ફરીથી તે ક્ષેત્રમાં જીવ આવે ત્યારે જેટલો અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ હોય તેટલું અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
(૩) વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન :- ક્રમસર વધતું વધતું જે અવધિજ્ઞાન હોય તે વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. શરૂઆતમાં સૌથી ઓછામાં ઓછું અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગના ક્ષેત્રમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોને જોવા અને જાણવા રૂપ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારબાદ થોડું ક્ષેત્ર વધતાં અંગુલના સંખ્યામાં ભાગ જેટલા ક્ષેત્રનું ત્યારબાદ કમસર વધતાં વધતા ૧ અંગુલ પ્રમાણ, ૨ અંગુલ

Page #24

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૧૭ પ્રમાણ, ૪ અંગુલ પ્રમાણ, લોકાકાશની શ્રેણી, અસંખ્ય શ્રેણીઓ એક રાજલોકનો ૧ પ્રતર અસંખ્યાતા પ્રતર એકરાજ, બેરાજ, વધતાં વધતાં ૧૪ રાજલોક ક્ષેત્રને વિષે રહેલા રૂપી પદાર્થોને જોવાની અને જાણવાની શકિત પેદા થાય છે તેનાથી ક્રમસર વધતાં વધતાં અલોકને વિષે લોક જેવડા અસંખ્યાતા લોક રહેલા હોય અને તેમાં રહેલા કેટલા રૂપી પદાર્થો થાય એ સઘળાય રૂપી પદાર્થોને જોવા જાણવાની શકિત પેદા થાય છે. અત્રે અલોકને વિષે ૧ લોક સિવાય બીજા એકે લોક હોતા નથી, છતાં અસંખ્યાતા લોક જે કહ્યા છે તેનો ભાવાર્થ એમ સમજાય છે કે એકલોકના અવધિજ્ઞાનવાળો જીવ રૂપી પદાર્થોને જેટલા પર્યાયને જુએ અને જાણે છે તેના કરતાં અસંખ્ય લોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોને જોવા જાણવાની શકિતવાળા જીવો એકલોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોના એક લોકના અવધિજ્ઞાનવાળા જીવો કરતાં અસંખ્યાતા પર્યાયો રૂપ વિશેષ રીતે જુએ જાણે છે.
(૪) હીયમાન અવધિજ્ઞાન :- ક્રમસર ઘટતું ઘટતું જે જ્ઞાન તે હીયમાન કહેવાય છે. વર્ધમાન અવધિજ્ઞાનવાળા જીવને અસંખ્યાતા લોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થો જોવા જાણવાની જે શકિત પેદા થયેલી હોય છે તેમાંથી ક્રમસર ઘટતું ઘટતું ઓછું ઓછું થતું જાય તે હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૫) પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન :- જેવો અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થાય કે તરતજ તે ક્ષયોપશમભાવ નષ્ટ થાય તે પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે જોરદાર પવનમાં દીવો સળગાવતાં જરાક પ્રકાશ થતાંની સાથે દીવો બુઝાઈ જાય તેની જેમ જાણવું, દા.ત. કોઈ એક મહાત્માને કાજો લેતાં લેતાં અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થતાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તેના કારણે તેમના જોવામાં આવ્યું કે સમકિતિ એવો ઈદ્ર પોતાની પટ્ટરાણીને મનાવી રહેલો છે તે જોતાની સાથે જ મુનિને હાસ્ય મોહનીયના ઉદયથી હસવું આવ્યું તેના કારણે અવધિજ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમભાવ નષ્ટ થતાં અવધિજ્ઞાન નષ્ટ થયું.
(૬) અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન :- જેટલા ક્ષેત્રનું અવવિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય તે કાયમને કાયમ જીવે ત્યાં સુધી રહે તે અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ અવધિજ્ઞાનના પણ અનેક પ્રકાર છે. જેમ કે લોકાવધિ- સર્વાવધિ- પરમાવધિ અવધિજ્ઞાનવાળા જીવોને એક અંતરમુહૂર્તમાં અવશ્ય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. બાકીના અવધિજ્ઞાની જીવો માટે કેવળજ્ઞાનનો નિયમ નથી.
મન:પર્યવજ્ઞાન નું વર્ણન : અવધિજ્ઞાન પછી નીચેના કારણોને લઈને મન:પર્યવજ્ઞાન જણાવેલ છે. (૧) છબસ્થ (૨) વિષય (૩) ભાવ (૪) પ્રત્યક્ષ સાધર્મ
(૧) છદ્મસ્થ - અવધિજ્ઞાન જેમ છદ્મસ્થ જીવોને પ્રાપ્ત થાય છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ છબસ્થ જીવોને પ્રાપ્ત થાય છે.
(૨) વિષય :- અવધિજ્ઞાન રૂપી દ્રવ્યોને જોવા જાણવાના વિષયવાળું છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન મનોવર્ગણાના, પુગલોને ગ્રહણ કરીને મનરૂપે પરિણામ પમાડેલા રૂપી પુગલોને જોવા જાણવાના વિષયવાળુ છે.
(૩) ભાવ :- અવધિજ્ઞાન નિયમા ક્ષયોપશમભાવે હોય છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ ક્ષયોપશમભાવ રહેલું હોય છે.

Page #25

૧૮
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૪) પ્રત્યક્ષ સાધર્મે :- અવધિજ્ઞાન ઈદ્રિય નિમિત વગર કોઈપણ આત્મપ્રદેશ ઉપરથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ ઈદ્રિયનિમિત વગર આત્મ પ્રત્યક્ષ હોય છે. આ કારણથી મન:પર્યવજ્ઞાન ૪થું કહેલું છે.
મન:પર્યવજ્ઞાન :- તિસ્કૃલોકમાં અઢીદ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રીય પર્યાપ્ત જીવોએ મનોવર્ગણાના પુગલો લઈને મનરૂપે પરિણામ પમાડી તેને જે વિસર્જન કરેલા છે તે વિસર્જન થયેલા જગતમાં રહેલા મનોવર્ગણાના પગલોને વર્તમાન કાળે મનરુપે પરિણામ પમાડતા પુગલોને તથા ભવિષ્યને વિષે મનરુપે પરિણામ પમાડી વિસર્જન થનારા પુદ્ગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ પેદા થાય તે મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે આના ૨ ભેદ છે. (૧) ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન (૨) વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન. ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન સામાન્યથી મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ વિશેષ તે ઋજુ અતિમન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે આ જીવે ઘડો ચિંતવેલો છે. વિપુલમતિમન:પર્યવજ્ઞાન વિશેષ રીતે તેના પર્યાયો સાથે મનના પુગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ પેદા થાય તે વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ કે આ જીવે ઘડો ચિંતવેલો છે પણતે કયા દેશનો છે ? સોનાનો છે કે માટીનો છે? કોને ત્યાં બનેલો છે ? ઈત્યાદિ પર્યાયોને જાણી શકે છે. વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાની જીવ નિયમા ચરમશરીરી હોય છે, એટલે કે તેજ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષે જનારા હોય છે.
કેવળજ્ઞાન :- મન:પર્યવજ્ઞાન પછી સર્વોત્તમ જ્ઞાનરૂપ હોવાથી તથા મન:પર્યવજ્ઞાન જે અપ્રમત્તયતિ ને પેદા થાય છે તેમ કેવળજ્ઞાન પણ અપ્રમત્તયતિ ને પેદા થાય છે તથા સર્વજ્ઞાનોને સમાવવાને યોગ્ય હોવાથી સર્વજ્ઞરૂપ સૌથી છેલ્લું કેવળજ્ઞાન કહેલું છે.
જગતમાં રહેલા રૂપી અરૂપી સધળાય પદાર્થોને તેના ભૂત ભાવિ વર્તમાન સઘળાય પર્યાયોને એકજ સમયમાં હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ પ્રત્યક્ષ રીતે જૂએ જાણે છે તે કેળવજ્ઞાન કહેવાય છે.
આ પાંચે જ્ઞાનને આવરણ કરનારું જે કર્મ તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની પ્રકૃતિઓ કહેવાય છે.
દર્શનાવરણીય કર્મ :- જીવને બે પ્રકારનો ઉપયોગ હોય છે. (૧) સાકાર ઉપયોગ એ પદાર્થના વિશેષ બોધને જણાવનાર હોવાથી તે જ્ઞાનોપયોગ કહેવાય
(૨) નિરાકાર ઉપયોગ :- પદાર્થના સામાન્ય બોધને જણાવનાર હોવાથી દર્શન ઉપયોગ કહેવાય છે.
આ સામાન્ય બોધને આવરણ કરનાર જે કર્મ તે દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે તેના ૯ ભેદ છે.
(૧) ચક્ષુ (ર) અચક્ષુ (૩) અવધિદર્શનાવરણીય (૪) કેવળદર્શનાવરણીય (૫) નિદ્રા (૬) નિદ્રાનિદ્રા (૭) પ્રચલા (૮) પ્રચલા પ્રચલા (૯) થીણધ્ધિ
(૧) ચક્ષુ દર્શનાવરણીય કર્મ:- ચરિદ્રીય જીવોથી શરૂ કરીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તથા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રીય ચાર ગતિવાળા જીવોને ચક્ષુ ઈદ્રિયનો ક્ષયો પરામ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે એ ચક્ષુઈદ્રિયના ક્ષયોપશમભાવનીચે તરતમાતા જીવોને વિષે રહેલી હોય

Page #26

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ છે તે ચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
(૨) અચક્ષુ દર્શનાવરણીય કર્મ :- એકેન્દ્રીય જીવોને ૧ સ્પર્શેન્દ્રિયનો લયાપરામનો, બે ઈદ્રિય જીવને સ્પર્શ-રસ બેનો ક્ષયો પરામ, તે ઈદ્રીય જીવોને સ્પર્શ-રસ-પ્રાણનો ક્ષયોપશમ, ચરિદ્રીય જીવોને સ્પર્શ-રસ-પ્રાણનો ક્ષયોપશમ-પંચેન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શ રસ ધ્રાણ અને શ્રોતેંદ્રિયનો ક્ષયો પરામ ભાવ જે પેદા થાય છે તેમાં અનેક જીવોની અપેક્ષાએ ક્ષયોપશમ ભાવમાં તરતા જણાય છે એટલે કે તીવ્ર-તીવ્રતર-તીવ્રતમ-મંદ-મંદત્તર-મંદત્તમ રુપે હોય છે તે અચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
(૩) અવધિ દર્શનાવરણીય કર્મ :- સમક્તિની પ્રાપ્તિ સાથે ચારે ગતિમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચૅન્દ્રિય પર્યાપ્ત જીવોને જ્યારે અવધિજ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમ ભાવથી અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તેની પહેલાં નિરાકાર રૂપયોગ રુપે અવધિદર્શનાવરણીય ક્ષયોપશમના ભાવથી અવધિદર્શન પેદા થાય છે. તે અવધિદર્શનને વિષે તીવ્ર-તીવ્રતર- તીવ્રતમ-મંદ- મંદત્તર-મંદત્તમ રુપ તરતમતા હોય છે. તે અવધિદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
(૪) કેવળદર્શનાવરણીય કર્મ :- ૧૨મા ગુણસ્થાનકના અંતે ૪ ઘાતી કર્મના ઉદય-ઉદીરણા-સત્તામાંથી સંપૂર્ણ ક્ષય થાય ત્યારે જીવને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે તે કેવળજ્ઞાનનો ઉપયોગ ૧ સમય રહે છે તેના બીજા સમયે જીવને કેવળદર્શનનો ઉપયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કેવળદર્શનને સંપૂર્ણરૂપે આવરનાર કર્મ તે કેવળદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
(૫) નિદ્રા : સૂતેલા મનુષ્યોને કોઈ પણ પ્રકારનો સામાન્ય કે વિશેષ અવાજ વગેરે પ્રાપ્ત થતાં તરતજ જે નિદ્રાનો નાશ થાય છે તેને નિદ્રા કહેવાય છે આ નિદ્રા કુતરા જેવી હોય છે.
(૬) નિદ્રા-નિદ્રા :- સૂતેલા મનુષ્યોને જગાડવા માટે કોઈપણ પ્રકારના અવાજ વગેરે થવા છતાં જલદી જાગી શકે નહિ પણ વારંવાર ઢંઢોળવા પડે તે નિદ્રા નિદ્રા કહેવાય છે.
(૭) પ્રચલા :- જીવનમાં કોઈપણ પ્રવૃત્તિ કરતાં આળસ, થાક વગેરે પ્રાપ્ત થતાં મનુષ્યોને બેઠાં બેઠાં કે ઉભા ઉભા જે નિદ્રા પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રચલા કહેવાય છે.
(૮) પ્રચલા પ્રચલા :- ચાલતાં ચાલતાં જીવોને નિદ્રાનો ઉદય પેદા થાય તેવી નિદ્રાને પ્રચલા પ્રચલા કહેવાય છે.
(૯) થીણધ્ધિ :- દિવસના કામનો બોજ ઘણો હોય તથા કોઈની સાથે ગુસ્સો કે દ્વેષ પ્રાપ્ત થયાં હોય તેની વિચારણા આખો દિવસ મગજમાં ચાલેલી હોય તથા તેમાં ધારેલી સફળતા મળી ન હોય, રાતના સુતી વેળા તેની વિચારણામાં સુઈ જાય તો તે નિદ્રાના કાળમાં એ વિચારને દ્દઢ બનાવી ઉઠીને જે કાર્ય કરવાનું હોય તે કરવા માટે જાય કાર્ય પૂર્ણ કરીને પાછો આવે અને પછી સુઈ જાય તેમાં પોતાને આવા પ્રકારનું સ્વમ આવ્યું છે એવો ભાસ સવારે ઉઠયા પછી થાય આ જીવોનું બળ પોતાના બળ કરતાં વર્તમાન કાળમાં આઠ ગણું પેદા થાય છે અને ૧લા સંધયણવાળા જીવોના કાળમાં પ્રતિવાસુદેવ જેટલું બળ પેદા થાય છે. તે થીણધ્ધિ નિદ્રા કહેવાય છે. આ નિદ્રાના ઉદયવાળા જીવો નરકગામી હોય છે.

Page #27

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
કેવળદર્શનાવરણીય અને પાંચ નિદ્રા તથા કેવળજ્ઞાનાવરણીય આ પ્રકૃતિઓ સર્વ ધાતી રસે જ ઉદયમાં હોય છે. બાકીની ૪ જ્ઞાનાવરણીય ૩ દર્શનાવરણીય સર્વધાતી ૨સે બંધાય છે પણ ઉદયમાં દેશધાતી રસ રૂપે જ હોય છે.
૨૦
જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણીય-અંતરાય આ ત્રણે કર્મોનો ક્ષયોપશમ ભાવ તથા ઉદયભાવ બન્ને સાથેજ રહેલા હોય છે તે આ રીતે :- આ ત્રણે કર્મોની પ્રકૃતિઓ એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય-૫ દર્શનાવરણીય ૪ અંતરાય ૫ :- ૧૪ ધ્રુવોદયી હોય છે.
સર્વધાતી રસે બંધાતી હોવા છતાં ઉદયમાં દેશધાતી રસ રુપે થઈને આવે છે. તેમાં દેશધાતીના દલીકો અધિકરસવાળા હોય તો તે ક્ષયોપશમભાવનો નાશ કરવા રૂપે ઉદયભાવ રુપે કામ કરે છે અને દેશધાતિના અલ્પરસવાળા દલિકો ઉદયમાં આવે તો ક્ષયોપશમ ભાવે જ્ઞાનાદિ પ્રાપ્ત કરવામાં સહાયભૂત થાય છે. માટે આ ત્રણે કર્મોનો ક્ષયોપશમભાવ તે ઉદયાનુવિદ્ધ ક્ષયોપશમભાવ કહેવાય છે.
વેદનીય કર્મ :- સુખ અને દુઃખ રૂપે અનુભવાય તે વેદનીય કર્મ કહેવાય છે જો કે સઘળા કર્મો સુખ અને દુઃખ રુપે અનુભવાય છે તો પણ એટલી વિશેષતા છે કે બીજા કર્યો, સુખદુ:ખની અંતરંગ સામગ્રી મેળવી આપે છે જ્યારે વેદનીય કર્મ સુખદુઃખની બાહ્ય સામગ્રી મેળવી આપે છે. (વેદનીયના ઉદયથી આત્માને સુખદુ:ખાદિનું ભાન કરાવનાર સામગ્રીનો યોગ થાય છે તે સિવાય કાંઈ કરતું નથી) સુખદુઃખનું ભાન કરાવનારતો મોહનીય કર્મ છે. જેટલા અંશે મોહનીય સહકારી તેટલા અંશે સુખદુઃખાદિ સામગ્રીમાં આત્મા અનુરંજિત થાય છે તેના બે ભેદ છે.
(૧) શાતા વેદનીય :- જેના ઉદયથી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ ભવના સંબંધથી આત્માને, શરીર અને મનને સુખનો અનુભવ કરાવે તે શાતા વેદનીય કર્મ કહેવાય છે પ્રાયે કરી દેવતા મનુષ્યોને શાતાવેદનીયનો ઉદય હોય છે અથવા જેના ઉદયથી આરોગ્યને વિષય ઉપભોગાદિ ઈષ્ટ સાધન સામગ્રી દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ આલ્હાદ રુપ સુખનો અનુભવ થાય તે શાતા વેદનીય કહેવાય.
(૨) અશાતા વેદનીય :- જેના ઉદયથી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ અને ભવના સંબંધથી આત્માને-શરિરને તથા મનને ખેદ રુપ દુઃખનો અનુભવ થાય તે અશાતા વેદનીય કહેવાય છે. પ્રાયે કરીને તિર્યંચ અને નારકીના જીવોને અશાતા વેદનીયનો ઉદય હોય છે. અથવા માંદગી આદિ અનિષ્ટ સાધન દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ ખેદ રુપ દુઃખનો અનુભવ થાય તે અશાતા વેદનીય કહેવાય છે. સુખ દુઃખનું ભાન કરાવનાર મોહનીય કર્મ છે.
મોહનીય કર્મ :- પારમાર્થિક-હિતાહિત-વિવેકથી ભ્રષ્ટ કરે અથવા સ્વપરના વિવેકમાં મુંઝવણ પેદા કરે તે મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
મોહનીય કર્મના બે ભેદ છે. (૧) દર્શન મોહનીય (૨) ચારિત્ર મોહનીય.
દર્શન મોહનીય :- સાચી યા ખોટી કોઈપણ પદાર્થની અંતરમાં જે શ્રદ્ધા પેદા થાય તે શ્રદ્ધાની વિચાર ધારામાં તીવ્રતા મંદતા રુપ તરતમતાના જે ભેદો થાય તેને મુંઝવણ કહેવાય. આ શ્રદ્ધાના મુંઝવણરુપ વિચારોને દર્શન મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
ચારિત્ર મોહનીય :- ચારિત્ર એટલે ક્રિયા-સક્રિયા કે અસત્ ક્રિયા આ બન્ને

Page #28

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ પ્રકારની ક્રિયાની પ્રવૃત્તિને વિષે જીવીને તીવ્રતા મંદતારુપ મનની વિહ્વળતા એટલે કે ચંચળતા પેદા કરાવે તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
દર્શન મોહનીયના ૩ ભેદ :- સમ્યક મોહનીય-મિશ્ર મોહનીય- મિથ્યાત્વ મોહનીય
(૧) મિથ્યાત્વ મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપિત એટલે કે જગતને વિષે પ્રકાશીત કરેલા પદાર્થો પ્રત્યે જે પ્રમાણેની શ્રદ્ધા પેદા થવી જોઈએ તે પ્રમાણેની શ્રદ્ધ પેદા ન થાય પણ તેનાથી વિપરીત શ્રદ્ધા પેદા થાય એટલે કે છોડવા લાયક પદાર્થોને વિષે ગ્રહણ કરવા લાયકની બુદ્ધિ (શ્રદ્ધા) અને ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થોને વિષે છોડવા લાયક રૂપ બુદ્ધિ (શ્રદ્ધા) પેદા થાય તે મિથ્યાત્વ મોહનીય કહેવાય છે.
(૨) મિશ્ર મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રકાશિત કરેલા પદાર્થોને વિષે એક અંતમૂહર્ત સુધી રાગનો પરિણામ કે દ્વેષનો પરિણામ પેદા ન થાય તે મિશ્ર મોહનીય કહેવાય છે. બીજા પદાર્થોને વિષે રાગાદિ પરિણામ બેઠા જ છે એટલે કે આ જીવ રાગાદિ પરિણામના અભાવવાળો હોતો નથી પણ માત્ર ભગવાનના વચન પ્રત્યે રાગાદિ પરિણામ હોતા નથી. જેમ કે નાળિયેરી દ્વીપમાં જ જન્મપામીને ઉછરેલા મનુષ્યોને ધાન્યાદિ પ્રત્યે એટલે મિષ્ટાન્ન વગેરે ભોજન પ્રત્યેજેમ રાગ અને દ્વેષ પેદા થતો નથી જ્યાં સુધી ભોજન ન કરે ત્યાં સુધી રાગાદિ પરિણામ હોતો નથી. પણ બીજા પદાર્થો પ્રત્યે રાગાદિ પરિણામ બેઠેલો જ છે તેની જેમ આ મિશ્ર મોહનીયમાં જાણવું.
(૩) સમ્યકત્ત્વ મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપણ કરેલ જીવ-અજીવપુણ્ય-પાપ-આશ્રવ-સંવર-નિર્જરા-બંધ અને મોક્ષ આ નવે પ્રકારના તત્વો પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એટલે કે નવમાંથી છોડવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે છોડવા લાયકની શ્રદ્ધા, ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે ગ્રહણ કરવા લાયકની શ્રદ્ધા તથા જાણવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે જાણવાની જે શ્રદ્ધા પેદા થાય તેના પરિણામમાં તીવ્રતા મંદતા રુપ જે વિહવળતા પેદા કરાવે તે સમ્યક્ત મોહનીય કહેવાય છે.
ચારિત્ર મોહનીયના બે ભેદ :- કષાય મોહનીય, નોકષાય મોહનીય (૧) કષાય મોહનીય :- કષ એટલે સંસાર આય એટલે લાભ જેનાથી જીવોને સંસારનો લાભ પ્રાપ્ત થાય તે કષાય મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
(૨) નોકષાય મોહનીય :- નો એટલે નિષેધાત્મક નથી પરંતુ એકદર્શીય સહાય કરવા રુપ "નો શબ્દ છે. જે પ્રકૃતિઓ કષાય ને ઉત્તેજિત કરી પ્રેરિત કરે અને સહાય કરે તેને જ્ઞાની ભગવંતો નોકષાય મોહનીય કર્મ કહે છે. કષાય મોહનીયન ૧૬ ભેદ + નોકષાય મોહનીયના ૯ ભેદ મળી કુલ ૨૫ ભેદ છે. કષાય મોહનીયના ૧૬ ભેદ :(૧) અનંતાનુબંધી ક્રોધ (૯) પ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ (૨) અનંતાનુબંધી માન (૧૦) પ્રત્યાખ્યાનીય માન (૩) અનંતાનુબંધી માયા (૧૧) પ્ર - માયા (૪) અનંતાનુબંધી લોભ
લોભ

Page #29

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૧૩) સંજવલન
ક્રોધ
(૧૪) સંજવલન
માન
(૧૫) સંજવલન
માયા
(૧૬) સંજવલન
લોભ
આ ૧૬ કષાયના ૬૪ ભેદ પણ થાય છે જેનું વર્ણન આગળ આવશે. નોકષાય મોહનીય ૯ ભેદ : (૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અતિ (૪) શોક (૫) ભય (૬) જુગુપ્સા (૭) પુરુષવેદ (૮) સ્ત્રીવેદ (૯) નપુંસકવેદ
૨૨
(૫) અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ
(૬) અપ્રત્યાખ્યાનીય માન
(૭) અપ્રત્યાખ્યાનીય માયા
(૮) અપ્રત્યાખ્યાનીય લોભ
કષાયના સ્વરૂપનું વર્ણન :- (૧) અનંતાનુબંધી :- જીવોને સંખ્યાતા અસંખ્યાતા કે અનંતા ભવોનો અનુબંધ પેદા કરાવે તે અનંતાનુબંધી કષાય કહેવાય છે. આ કષાય જીવને જાવસ્જીવ સુધી રહે છે. (જ્યાં સુધી જીવ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિ ન કરે અર્થાત્ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિની સન્મુખ ન બને ત્યાં સુધી આ કષાય નિયમા હોય છે.) સામાન્યથી આ કષાયની હાજરીમાં જીવને આયુષ્યનો બંધ પડે તો નરક આયુષ્ય બંધાય છે. આ કષાયના ૪ ભેદ છે અનંતાનુબંધી ક્રોધ, અનંતાનુબંધી માન, અનંતાનુબંધી માયા, અનંતાનુબંધી લોભ. અનંતાનુબંધી ક્રોધ પથ્થરમાં પડેલી તીરાડ જેવો છે. માન પથ્થરના સ્થંભ જેવો છે. એટલેકે વાળ્યો વળે નહિં એવો હોય છે. માયા વાંસના મૂળીયાની ગાંઠ જેવી હોય છે. એ ગાંઠ બાળી બળે પણ ભેદાય નહિં અને લોભ કિરમજીના રંગ જેવો હોય છે કે જે જાય જ નહિં આ કષાય જ્યાં સુધી ઉદયમાં હોયછે ત્યાં સુધી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તથા સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયા બાદઆ કષાયના ઉદયથી તેનો નાશ થાય છે. આ કષાયના ૧૬ ભેદ છે ઃ
અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૬)
(c)
(૯)
(૧૦)
(૧૧) અનંતાનુબંધી
(૧૨)
અનંતાનુબંધી
(૧૩) અનંતાનુબંધી
(૧૪)
અનંતાનુબંધી
(૧૫)
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
(૧૬) અનંતાનુબંધી
ક્રોધ
માન
અનંતાનુબંધી
માયા
લોભ
અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ
અપ્રત્યાખ્યાનીય માન
અપ્રત્યાખ્યાનીય માયા
અપ્રત્યાખ્યાનીય
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન

Page #30

૨૩.
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી કષાયનું વર્ણન :- આ કષાયનો ઉદય જીવને જ્યારે હોય છે તે વખતે તેનામાં સન્નતાના ગુણો પ્રાપ્ત થતા નથી. તેથી સારા કુળમાં, સારી જાતિમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ તેનામાં ધર્મનું દ્વેષીપણું સદા માટે રહેલું હોય છે. તેના કારણે પોતે ધર્મ કરે નહિ અને કરનારને કરવા દે નહિ તથા પોતાની શક્તિ હોય તો ધર્મ કરનારને ધર્મથી પતન કર્યાવિના રહેતો નથી. દેવ-ગુરૂ-ધર્મન્નો નિંદક બને છે. દુનિયાના સુખ અને સુખના સાધન માટે ૧૮ પાપ સ્થાનકમાંથી જો કોઈ પાપનું સેવન કરવાનો વખત આવે તો તેમાં તેને જરાપણ આંચકો લાગતો નથી. એવી આસકિત પૂર્વક પાપને કરે છે કે જેના કારણે પાપરૂપે પાપને માનવાની તેની તૈયારી હોતી નથી. પોતાનું કર્તવ્ય અને ફરજ છે એમ માને છે. આ કારણોથી આ જીવો અધમાધમ કોટીમાં આવે છે. આ કષાયના ઉદયવાળા જીવોને આયુષ્યનો બંધ પડે તો નિયમા નરકાયુષ્ય બંધાય છે.
(૨) અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય - આ કષાયની સ્થિતિ જીવ જો પ્રયત્ન કરે તો એક વર્ષથી અધિક સમય રહેતી નથી. આ કષાયવાળા જીવને કોઈપણ જાતના વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વગેરે કરવાનું મન થાય નહિ, કોઈ પચ્ચકખાણ કરતું હોય તો અટકાવે નહિં, તેને કરાવવામાં સહાયભૂત થાય, મંદિરે. જાય, ભગવાનને માને,- ભગવાનની ભકિત વગેરેની પ્રવૃતિ કરે છતાં પણ મનમાં વ્રત નિયમ પ્રત્યે રૂચિ ભાવ પેદા થાય નહિ તેના કારણે ધર્મ દ્વેષી હોતો નથી પણ ઉડે ઉડે ઘર્મ એને ગમતો નથી આ કારણથી સુખ અને સુખના સાધન માટે ૧૮ પાપ સ્થાનકમાંથી જે કોઈ પાપનું સેવન કરવા જેવું લાગે તેનું સેવન કરે પોતાનું કર્તવ્ય અને ફરજ પણ માને પણ અત્યંત તીવ્ર ભાવે કરતોનથી, તથા પાપને પાપરૂપે માનવાની બુધ્ધિ પણ પેદા થતા દેતો નથી આના કારણે જોઈએ તેવી પરલોક પ્રત્યેની શ્રદ્ધા પેદા થતી નથી તેથી આ કષાયના ઉદયકાળમાં જીવને આયુષ્યનો બંધ પડેતો નિયમા તિર્યંચ આયુષ્ય બાંધે છે. નિગોદથી લઈને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ઉત્કૃષ્ટ સુધીના અધ્યવસાયોમાંથી કોઈ પણ અધ્યવસાય વડે તિર્યંચનું આયુષ્ય બાંધે છે.
(૩) અનંતાનુબંધી પ્રત્યાખ્યાનીય કષાય - આ કષાયવાળા જીવો ક્ષમાનમ્રતા–સરળતા-દાનરૂચિ-વડીલોનો વિનયાદી ગુણ પ્રાપ્તિ આદિ વહેવારમાં પ્રવૃતિ કરતા હોય છે. તથા નાનામાં નાના વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણથી શરૂ કરી શ્રાવકના ૧૨ વ્રત ૧૧ પડિયા વગેરેનું સંપૂર્ણ નિરતિચાર પણે પાલન કરી શકે છે છતાં મિથ્યાત્વ. ગાઢ હોય છે. આ બધી પ્રવૃતિ આલોક કે પરલોકના સુખ અને સુખના સાધન માટે કરતા હોય છે. જ્યાં સુધી આ કષાયનો તીવ્ર ઉદય હોય છે. ત્યાં સુધી એ પોતાની પક્કડને છોડતા નથી આ પ્રમાણે કષ્ટ વેઠીને દુનિયાના વ્યવહારમાં સન્નતાના ગુણો કેળવીને નામના પણ મેળવે છે. આ કષાયમાં આયુષ્ય બાંધે તો નિયમા મનુષ્ય આયુષ્ય બાંધે છે. દા.ત. અભયકુમારને ઠગનારી વેશ્યા આ લોકના સુખના હેતુથી શ્રાવકપણાનું સુંદર પાલન કરવા છતાં છળ કપટ કરીને અભયકુમારને ઠગી ગઈ તેની જેમ જાણવું.
અનંતાનુબંધી સંજ્વલન :- આ કષાયના ઉદયકાળમાં વહેવારમાં દેખીતી રીતે પાયભીરતા, ગમે તેવું કષ્ટ પડે તો પણ સહન કરવાની શકિત, ક્ષમા, નમ્રતા વગેરે ગુણો સારામાં સારી રીતે ખીલેલા હોય છે પણ આ લોક કે પરલોકના

Page #31

૨૪
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ સુખને માટે જે તે ગુણોનો ઉપયોગ કરે છે. તેના કારણે એ ગુણ સંસારવર્ધક બને છે. મનુષ્યપણામાં સારામાં સારી સુખ સામગ્રી સંપતિ મળેલી હોય છતાં તેને ધર્મ સાંભળવાથી ખબર પડે કે દુનિયામાં આના કરતાં પણ સારી સુખની સામગ્રી હોય છે એ સામગ્રી આટલું આટલું કષ્ટ વેઠીને ગુણ કેળવીને સહન કરે તો એ સુખ જરૂર મળે એવી શ્રધ્ધા પેદા થતાં એ સુખ મેળવવા માટે વર્તમાનમાં મળેલી સંપતિને છોડીને ચારિત્રનો સ્વીકાર કરી નિરતિચારપણે ચારિત્રનું પાલન કરી શકે છે એ ચારિત્રનું પાલન કરતાં વહેવારમાં મોક્ષપ્રત્યેનો અદ્વેષભાવ દેખાડે છે. જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ લઈને આવેલા હોય તો સાડાનવ પૂર્વ સુધીનું જ્ઞાન પણ મેળવે છે. આ જીવો આયુષ્ય બંધ કરે તો નિયમા દેવાયુષ્ય બાંધે છે. જઘન્યથી ૧૦ હજાર વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી વૈમાનિકના ૩૧ સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધે છે. (૯મા સૈવવિક સુધી)
આ કષાયની હાજરીમાં ધર્મનો પુરૂષાર્થ કરતાં કરતાં જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વની મંદતા થાય નહિ ત્યાં સુધી કરેલો સઘળો ધર્મ ઔદયિકભાવ રૂપે ગણાય છે. એ ઔદયિક ભાવે કરેલો ધર્મ નિયમ પાપાનુબંધી પુણ્ય બંધાવે છે. પાપાનુબંધી પુણ્યના ઉદયકાળમાં જે સુખની સામગ્રી મળે તે સામગ્રીમાં પોતા કરતાં બીજાની પાસે અધિક દેખીને ઈર્ષા આદિ દુર્ગુણો પેદા થતાં સુખને સુખરૂપે ભોગવવા દેતું નથી તથા સુખ પોતે જ મારા આત્માને માટે નુકશાનકારક છે એ વિચારણા પણ પેદા થવા દેતી નથી.
અનાદિ કાળથી ભટકતો જીવ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તપણું પ્રાપ્ત કરીને ૭ કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થતિનો બંધ કરે છે. તેમાં જ્ઞાન-દર્શન-વેદનીય અને અંતરાયની ૩૦ કોટાકોટી સાગરોપમ, નામ-ગોત્રની ૨૦ કોટાકોટી સાગરોપમ, મોહનીય કર્મની ૭) કોટાકોટી સાગરોપમની સ્થિતિ બાંધે છે. તેનો બંધ કર્યા બાદ તે સ્થિતિને ભોગવવા માટે સંસારની અંદર પરિભ્રમણ કરતો હોય છે તે પરિભ્રમણથી અકામ નિર્જરા કરતાં કરતાં જ્યારે એક કોટાકોટી સાગરોપમથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલી સ્થિતિ ઓછી થાય (આટલી સ્થિતિવાળા જીવોને અંતઃ કોટાકોટી સાગરોપમ સ્થિતિવાળા કહેવાય છે.) ત્યારે જીવ ગ્રંથિ દેશે આવેલો ગણાય છે. આ ગ્રંથિ દેશે અભવ્યજીવો-દુર્ભવ્યજીવો- ભારેકર્મી એવા ભવી જીવો તથા લઘુકમીજીવો અંનંતીવાર આવે છે અને પાછા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધીને સંસારની રઝળપાટમાં ચાલ્યા જાય છે. આ ગ્રંથિદેશે આવેલામાં લઘુકર્મી એવા ભવ્યાત્મા જીવને ધર્મ સાંભળવા મળે અને સાંભળતા સાંભળતાં પોતાના અંતરાત્મામાં વિચારણા કૂરાયમાન થાય કે જીવનમાં કોઈવાર ન સાંભળેલું આજે સાંભળવા મળ્યું એમ વિચારી સાંભળેલા શબ્દોને વારંવાર યાદ કરીને અંદરની વિચારણા વિશેષ રીતે સ્કરાયમાન કરતો કરતો ધર્મ પ્રત્યે આદર અને બહુમાન વાળો થાય ત્યારબાદ વારંવાર સાંભળતા પોતાના આત્માની સ્થિતિનો જ્યારે ખ્યાલ આવે કે અત્યારસુધી સંસારમાં જે પરિભ્રમણ કર્યું. તેમાં રાગ અને દ્વેષ એજ મુખ્ય કારણ છે, કારણ જે સુખની હું ઝંખના કરૂ છું તે બાહ્ય કોઈ પદાર્થમાં નથી પણ મારી પાસે જ છે. આ વિચારબાદ ધર્મ મેળવવાની ભાવના તીવ્ર થતાં રાગાદિ પરિણામ પ્રત્યે સહજ રીતે અરૂચી ભાવ વધતાં વધતી દ્વેષ ભાવ વધારતો જાય છે. આ પ્રયત્ન કરવામાં જે વિચારણા પેદા થયેલી છે, તેનાથી મિથ્યાત્વની મંદતા પેદા થયેલી છે, તેમાં અનંતાનુબંધી કષાયની સહાય મળતાં રાગાદિ પરિણામ પ્રત્યે દ્વેષ વધતો જાય છે. આને જ્ઞાની ભગવંતો પ્રશસ્ત કષાય કહે છે.

Page #32

૨૫
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
આ રીતે વારંવાર પ્રયત્ન કરતાં કરતાં ઘર્મને વિષે સ્થિરતા, એકાગ્રતા તથા ધર્મની પ્રવૃતિમાં પ્રસન્નતા વિશેષરૂપે પેદા કરતો જાય છે. આ પ્રયત્ન કરતાં કરતાં જો અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય પ્રશસ્ત રૂપે બનતો હોય તો જીવનમાં વ્રત-નિયમ પચ્ચકખાણ વગેરે કાંઈ પેદા થતું નથી. પણ આ કષાયની સહાયથી ભગવાનની ભકિત સુંદરમાં સુંદર રીતે કરતો રાગાદિ પરિણામ પ્રત્યે દ્વેષ વધારતો ઘણી સકામ નિર્જરાને સાધે છે જો જીવને અનંતાનુબંધી પ્રત્યાખ્યાનીય કષાય હોય તો જીવનમાં વ્રત નિયમ-પચ્ચકખાણ નાનામાં નાનાથી શરૂ કરીને અભ્યાસ પાડતોપાડતો શ્રાવકના ૧૨ વ્રત વગેરેને સારામાં સારી રીતે પાળતાં સકામ નિર્ભર કરે છે. જો અનંતાનુબંધી સંજ્વલન જેવા કષાયની સહાય હોય તો વર્તમાનમાં મળેલી સાહ્યબી સંપતિને છોડીને સર્વ વિરતિને ગ્રહણ કરીને સારામાં સારી રીતે પાલન કરતો મિથ્યાત્વની મંદતા વધારતો રાગાદિ પરિણામ પ્રત્યે તીવ્ર ભાવે દ્વેષ પેદા કરતો (અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી જેવો દ્રષ) ચરમ યથાપ્રવૃતિકરણને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રાપ્તિમાં જીવનો અધ્યવસાય સંસારમાં રહેલી સઘળી પાપની પ્રવૃતિ તપાવેલા લોઢા ઉપર ચાલવા જેવી માને છે. આ કાળ પુરો થતાં અપૂર્વકરણ નામનો અધ્યવસાય પ્રાપ્ત થાય તેની સાથે જ પ્રશસ્ત કોટીના કષાયની સહાયથી ગ્રંથિ ભેદાય છે. અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયોનું વર્ણન :અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ - પૃથ્વીમાં પડેલી તિરાડ જેવો અપ્રત્યાખ્યાનીય માન- હાડકા જેવું અપ્રત્યાખ્યાનીય માયા – ઘેટાના શીંગડા જેવી અપ્રત્યાખ્યાનીય લોભ- ગાડાની મળી જેવો હોય છે.
આ કષાયની સ્થિતિ ૧ વર્ષની હોય છે. આ કષાયના ઉદયકાળમાં જીવને કોઈપણ જાતનું વ્રત-નિયમ પચ્ચકખાણ કરવાનો પરિણામ પેદા થતો નથી કોઈ કરતું હોય તો તેને સહાયરૂપ થવાની ભાવના હોય છે. આ કષાય ત્રીજા અને ચોથા એ બે ગુણસ્થાનકે હોય છે. આ કષાયના પણ ૧૬ ભેદ થાય છે. જે નીચે મુજબ છે. (૧) અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી
અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી
માયા અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી લોભ અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય માયા. અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યીનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય
ક્રોધ
માન
માન
(૧૦)

Page #33

૨૬
લોભ
ક્રોધ
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૧૧) અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય માયા (૧૨) અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીયા (૧૩)
અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજવલન (૧૪) અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજવલન
માન (૧૫) અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજવલન
માયા (૧૬) અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજવલન લોભ અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયનું વર્ણન :
આ કષાય સમકિતિ જીવોને હોય છે. આ કષાય સ્વાભાવિક રીતે પેદા થયેલો હોતો નથી પણ પુરૂષાર્થ કરીને પેદા કરવાનો હોય છે. તેના કારણે જેમ જેમ આ કષાયની સહાય મળતી જાય તેમ તેમ સમકિતમાં અતિચાર ન લાગે ને નિરતિચાર સમકિતનું પાલન સારામાં સારી રીતે થાય તેવી જાગૃત અવસ્થા રહે છે. અને સંસારમાં પોતાની શક્તિ મુજબ ભગવાનની ભકિત- સાધુની વૈયાવ્યય સાધર્મીક ભકિત સારામાં સારી રીતે કરવાનું બળ આપે છે. આના પ્રતાપે જીનેશ્વર ભગવંતોએ જગતમાં પ્રરૂપેલા પદાર્થો એજ સત્ય છે. સંસાર તારક છે. એવી અવિહડ બુધ્ધિ પેદા થાય છે અને અશુભ કર્મોની સ્થિતિ તથા રસ ઘટાડતાં શુભ કર્મોની પુણ્યાનીબંધી પુણ્ય રૂપે સ્થિતિ તથા રસ વધારતાં પોતાના જન્મમરણ રૂપ ભવોની પરંપરા ઓછી કરતો જાય છે. દા.તા. શ્રેણીક મહારાજા તથા અભયકુમાર
અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનું વર્ણન :- આ કષાય ચોથા અવિરત સમ્યદ્રષ્ટિ ગુણ સ્થાનકે ઉપશમ-ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયિક સમકિતિ જીવોને હોય છે. આ કષાયના કાળમાં જીવોને ચારિત્ર લેવાની ભાવના પેદા થાય છે પોતાની શકિતપણ લાગે છે છતાં પણ પરિણામ પેદા થતો નથી તેના કારણે નાનામાં નાના પચ્ચકખાણ વ્રત નિયમ વગેરેથી શરૂ કરીને કોઈપણ જાતના વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ પેદા થવા દેતો નથી. પણ દેવભકિત- ગુરૂભકિત-સાઘર્મિકભકિત પોતાની શકિત મુજબ સારામાં સારી રીતે કરવાનું બળ આપે છે. તથા કોઈપણ જીવો વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વગેરે ગ્રહણ કરતાં હોય તો તેમનું હૈયું નાચી ઉઠે છે અને શરીરમાં રોમરાજી ખડી થઈ જાય છે. એટલો અત્યંત રાગ સર્વવિરતી પ્રત્યે રહેલો હોય છે. નિકાચીત અવિરતિનો ઉદય લઈને આવેલા હોય તો ચારિત્ર લઈ ન શકે પણ જે કોઈ લેતા હોય તેને સહાય કરે તેના વિપ્રોને દૂર કરવા પ્રયાસ કરે અને ચારિત્ર અપાવવામાં પ્રેરક બળ પુરૂ પાડે છે. દા.ત. કૃષ્ણ મહારાજા. નેમનાથ ભગવાન જ્યારે દ્વારિકા નગરીના બહારના ભાગમાં સમોસર્યા ત્યારે દેશના સાંભળીને એટલો અત્યંત આનંદ પેદા થયો કે દેશના પૂર્ણ થયા બાદ આખી સભા વચ્ચે ઉભા થઈને ભગવાનને વિનંતી કરી " હે ભગવાન ! સર્વ વિરતિ એજ ખરેખર લેવા જેવી ચીજ છે. પરંતુ મને લેવાના પરિણામ પેદા થતા નથી પણ મારા તાબામાં ગણાતા દેશ નગર ગામો છે તેમાંથી જે કોઈને સર્વ વિરતિની ભાવના થશે તેને જે અંતરાય નડતા હશે તે અંતરાયો દૂર કરીને તેને સર્વ વિરતિ અપાવીશ. એવો અભિગ્રહ ભગવાન પાસે લીધો. (આની સાથે અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયનું બળ રહેલું છે.) પોતાના દેશમાં જે કોઈ રૂપવાન કન્યા દેખાય તેને પ્રત્યે મોહ પેદા થતાં પોતાને ગમી જાય તો સૌ પ્રથમ

Page #34

ક્યાંક ભાગ-૧
| ૨૭, વિના માતાપિતાને જણાવે અને પોતાની પત્નિ કરવાની અભિલાષા સેવે માતાપિત ન માને તો બળજબરી કરીને યુધ્ધ કરીને પણ તેને મેળવે. મેળવ્યા પછી સમાચાર મળે કે ભગવાન પધાર્યા છે તો સૌ પ્રથમ તેને લઈને ભગવાન પાસે જાય દેશના સંભળ્યા બાદ જેને હજુ હાથ અડાડયો નથી તે પોતાના સ્વામીને વિનંતી કરેકે મારે સંયમનો સ્વીકાર કરવો છે તો તરત જ ત્યાંને ત્યાં રજા આપીને સંયમનો રવીકાર કરાવતાં. આ કષાયની સાવધગીરી ન રાખે તો સમકિતની નિર્મળતાને બદલે અતિચાર પણ લગાડી શકે છે. પ્રત્યાખ્યાનીથ - પ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયના કાળમાં રહેલા જીવો ઉપશમ ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયીક સમ્યકુદ્રષ્ટિ હોય છે વિરતિનો પરિણામ પેદા થતો નથી દેવભકિત-ગુરૂ વૈયાવચ્ચસાઘર્મિકભક્તિ કરતાં કરતાં વ્રત નિયમના પચ્ચકખાણ વગેરે દેશથી આચરણ કરી શકે છે પણ તે પચ્ચકખાણ વગેરેના પરિણામ પેદા થવા દેતું નથી. વ્રતનિયમ પિચ્ચકખાણ લીધા બાદ એટલો બધો વિર્ષોલ્લાસ રહેલો હોય છે કે પ્રાણ જાય તો hણ વ્રતાદિનો ભંગ ન થાય તેની સતત કાળજી રાખતો હોય છે. શ્રાવકના ૧૨ બતનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં ૧૧ પડિમાનું નિરતિચાર પણે પાલન કરી કરી શકે છે. દા.ત. રાવણ જ્યારે વિદ્યા સાઘવા ગયેલા તેમાં કેવળી ભગવંત મળ્યા. તેમની ાિના સાંભળી. દેશના પરિણામ્ પામી કેવળી ભગવંતને પુછયું” મારૂં મૃત્યુ એનાથી થશે? (કોનાથી થશે ?) કેવળી ભગવંતે કહ્યું પરસ્ત્રીથી તારૂં મૃત્યુ થશે તે સાંભળતાની સાથે જ તેને અંતરમાં વિચાર પેદા થયો કે પરસ્ત્રીથી હું મરું ? એ વિચારે પોતાના આત્માને ધિક્કારીને કેવળીભગવંત પાસે અભિગ્રહ લીધો કે પરસ્ત્રી જ્યાં સુધી ઈરછે નહિ ત્યાં સુધી સ્પર્શ કરવો નહિ. આ નિયમની ટેક ગમે તેટલી ઈચ્છા પેદા થઈ છતાં જાળવી રાખી અને પોતાનો અભિગ્રહ અડગ રીતે એવો પાળ્યો કે જેના પ્રતાપે પોતાના પ્રાણ ખોયા. આવી રીતે અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય જીવો અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયનું બળ મેળવતાં ૧૨ વ્રતને અખંડ રીતે પાલન કરી શકે છે એટલે કે દેશવિરતીની બધી ક્રિયાઓ આ ષાયના ઉદય કાળમાં ચાલુ રહે છે. અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજ્વલન કષાયનું વર્ણન :
આકષાયનો ઉદય અવિરતિ સમદ્રષ્ટિ ઉપશમ ક્ષયોપશમ અને ક્ષાયિક સમકિતિ જીવોને હોય છે.
આ અપ્રત્યગીનીય કષાય એવો પાતળો બનાવી દીધો છે કે જેના પ્રતાપે સર્વ વિરતિના પરિણામ પ્રાપ્ત ન થવા છતાં પણ પોતાની શકિતનું બળ વધારતાં સર્વવિરતિની ભાવના એવી તીવ્ર બને છે કે પોતાના ભોગાવલી કર્મ ખપાવવા માટે સર્વવિરતિ લઈને ભોગાવલી ખપાવીશ.સંસારમાં રહીને ભોગવાલી ખપશે નહિ. આવી વિચારધારાની ભાવનાથી સર્વ વિરતિ લઈ ભોગાવલી ખપાવવા માટે તપત્યાગ અને નિરતિચાર રીતે સુંદરપણે સંયમનું પરિપાલન કરતાં કરતાં પોતાના ભોગાવલી કર્મો ખપાવે છે. કેટલીવાર નિકાચિત ભોગાવલી કર્મના ઉદયથી ભોગ વિગેરેનાં એટલેકે અવિરતિ જન્ય વિચારો પેદા થાય તો તેને આધીન ન થતાં ર્ણિતાના પ્રાણોનો નાશ કરવાના વિચાર સુધી પણ પહોંચે છે અને તેને માટે પ્રયત ણ કરે છે. દા.ત. નંદિષેણ મુનિ ભગવાને ખુદ કહેલું કે તારૂં ભોગાવલી કર્મ બાકી છે. માટે તારા માટે હાલ સંયમ નથી. ત્યારે ભગવાનને કહ્યું કે હે

Page #35

કર્મગ્રંથ ભાગ
૨૮
ભગવાન ? હું એટલો બઘો કંટાળી ગયો છું કે અહિં રહીને ભોગાવલી ખંપાવવા બદલ કદાચ વધી જશે, હું ત્યાં રહીને પણ મારા ભોગાવલીને ખપાવીશ જ એ જ્યારે વિનંતી કરી ત્યારે ભગવાન મૌન રહ્યા છે અને નંદિષેણે સંયમનો સ્વીકા કર્યો અને તપ ત્યાગ વગેરેમાં મગ્ન બનીને ભોગાવલીને નાશ કરવાનો પ્રય કરતા જાય છે જ્યારે નિકાચિતભોગાવલી ઉદયમાં આવ્યું અને સંસારમાં વેશ્ય સાથે રહ્યા તેમાં સંયમના રાગના કારણે અભિગ્રહ કર્યો છે કે જ્યાં સુધી રોજ ૧ ને પ્રતિબોધ ન કરૂં ત્યાં સુધી અન્નપાણીનો ત્યાગ. ૧૨ વર્ષ સુધી રોજ ૧૦ પ્રતિબોધ કરી અનેક જીવોને સંયમી બનાવ્યા તે અપ્રત્યાખ્યાનીય સંજ્વલનું કષાયની સાથે અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધીનું બળ મળ્યું તેના પ્રતાપે પોતાનું ચારિત્ર મોહનીયકર્મ એટલે કે નિકાચિત ભોગાવલી કર્મ પણ ખપાવી દીધું. પ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયની સ્થિતિ ચાર માસની હોય છે. ૪ માસ બાદ જો કષાય રહે અપ્રત્યાખ્યાનીય બની જાય છે. આ કષાયનો ઉદય અંત ઃ કોટાકોટી સાગરોપમન સાતે કર્મની જે સ્થિતિસત્તા હોય છે. તેનાથી સંખ્યાતા પલ્યોપમ જેટલી સ્થિતિ સત્તા ઓછી થાય ત્યારે આ કષાયનો ક્ષયોપશમ ભાવ દેશવિરતિના પરિણામ સાથે વ્રત-નિયમ-પચ્ચકષાણ સુંદર રીતે પાલન કરાવી શકે છે અને અભ્યાસ પાડતાં પાડતાં શ્રાવકના ૧૨ વ્રત અને ૧૧ પડિયા સુધી સુંદર રીતે પાલન કરી શકે છે. આ કષાયના પણ ૧૬ ભેદ હોય છે.
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય .
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અપ્રત્યાખ્યાનીય
અપ્રત્યાખ્યાનીય
અપ્રત્યાખ્યાનીય
અપ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
સંજ્વલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ

Page #36

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ પ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયનો ઉદય જીવોને સ્વાભાવિક રીતે પેદા થતો નથી પરંતુ પ્રયત વિશેષથી પુરૂષાર્થ કરીને આ કષાયને પેદા કરે છે તેના કારણે આ કષાય વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વિગેરે પાળવામાં એવું સામર્થ્ય પેદા કરે છે કે જેના પ્રતાપે ત્રતાદિના ભંગ સમયે ભંગ ન કરતાં પ્રાણનો નાશ કરી શકે છે. તથા વ્રતાદિના મંગના જેટલા જેટલા સ્થાનો હોય તેનાથી સદા માટે જાગૃત અવસ્થા સતેજ કરતો જાય છે. પ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય :- આ કષાયના ઉદયકાળમાં રહેલા જીવોને ઉલ્લાસપૂર્વક વ્રતનિયમ પચ્ચકખાણ વિગેરે ગ્રહણ કરેલા હોય તેમાં આગળ વધવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરવા દેતું નથી. તથા કેટલીક વાર લીધેલા વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ વગેરેમાં ભંગ કરાવી અતિચાર પણ લગાડે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ૧૧ શ્રાવકમાંથી કુંભાર નામના શ્રાવકે ૧૨ વ્રતગ્રહણ કરેલા હતા પરંતુ તે ગામમાં સાધુઓની અવરજવર રહેતી ન હતી તે કારણે વ્રત-નિયમ લીધા પહેલાં જે સન્યાસીઓનો ભગત હતો તેઓ ગામમાં આવીને ઉપદેશ આપી આને પતિત કરી વ્રત વગેરેમાં ભંગ કરીને અતિચાર લગાડાવતા હતા. પ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં જીવો વ્રત-નિયમ પચ્ચકષાણની વાતો સાંભળતાં પોતાના વિર્ષોલ્લાસ અને સામર્થ્ય પ્રમાણે વ્રતાદિને ગ્રહણ કરે અને ગ્રહણ કર્યા પછી તેને અણિશુદ્ધ રીતે કેમ પળાય તેની સતત જાગૃતિ હોય છે એ વ્રતાદિમાં અતિચાર લાગી ન જાય અને ઉપયોગ પૂર્વક વર્તતાં તેમાં ભંગ ન થઈ જાય તેની સતત કાળજી રાખીને ભંગ સ્થાન તથા અતિચારથી સદા સાવધ હોય છે. આ કષાયના બળથી દેશવિરતિનો પરિણામ તથા શ્રાવકના ૧૨ વ્રત અને ૧૧ પડિમાને અણિશુદ્ધ રીતે નિરતિચાર પણે પાલન કરી શકે છે અને પાલન કરતાં વારિત્ર મોહનીયના કર્મોને ખપાવી રહેલો હોય છે. દા. ત. સુદર્શન શેઠ (શૂળીનું સિઁહાસનું બન્યું તે) ત્યાખ્યાનીય સંજવલન કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં વર્તતા જીવોને વિર્ષોલ્લાસ અને સામર્થ્ય પેદા થતાં ર્તિમાનમાં મળેલી સાહયબી સંપત્તિનો ત્યાગ કરીને સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરે છે પણ તેને સર્વવિરતિનો પરિણામ પ્રાપ્ત થતો નથી. કારણકે ૭ કર્મોની સ્થિતિ સત્તા પંખ્યાતા પલ્યોપમ જેટલી ઓછી થયેલી હોય છે પણ સંખ્યતા સાગરોપમ જેટલી બોખી હોતી નથી. નિરતિચારપણે ચારિત્રનું પાલન કરી શકે છે, અને એ પાલન કરતાં પોતાના ચારિત્રમોહનીય કર્મોને ખપાવી રહેલા હોય છે આજીવોને પ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયની સહાય મળતાં તેના ભંગસ્થાન અને પ્રતિચારથી ખૂબ સાવઘગીરી પેદા કરાવીને વ્રતનિયમાદિના પચ્ચકખાણને વિષે ઉપયોગમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરાવે છે. દા.ત. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના પાસનમાં થયેલા છેલ્લા કેવળી જંબુકમાર સ્વામીએ શીવકુમારના ભવમાં પોતાના પરમાં રહીને સુંદર રીતે ચારિત્રનું પાલન કર્યું. ૧૨ વરસ સુધી ચારિત્રની

Page #37

કર્મગ્રંથ ભાગ
૩૦
પરિપાલના કરી પણ માતાપિતાએ ચારિત્ર લેવા માટેની આજ્ઞા આપી નહિં. કષાય સર્વવિરતિ ગુણને પ્રાપ્ત કરવા દેતું નથી તથા સર્વવિરતિ ગુણ પ્રાપ્ત થ હોય તો તેનો નાશ કરે છે.
સંજવલન કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયની સ્થિતિ ૧૫ દિવસની હોય છે. ૧૫ રહેતો પ્રત્યાખ્યાનીય રૂપે ગણાય છે આ કષાય વિતરાગતા નથી અને વિતરાગતા ગુણજો પ્રાપ્ત થયો હોય તો તેનો સર્વવિરતિ ગુણને પ્રાપ્ત કરાવે છે પણ જો જીવ સાવધન ન કષાયના ઉદયથી જીવને ચારિત્રમાં બળાપો પેદા કરાવે છે
ભેદ હોય છે.
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
પ્રત્યાખ્યાનીય
દિવસથી વધુ આ ક ગુણને પ્રાપ્ત કરવા દે નાશ કરે છે. આ કા રહે તો વચમાં વચ્ચે આ કષાયના પણ ૧
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અનંતાનુબંધી
અપ્રત્યાખ્યાનીય
અપ્રત્યાખ્યાનીય માન
અપ્રત્યાખ્યાનીય માયા
અપ્રત્યાખ્યાનીય લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ક્રોધ
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન
સંજવલન અનંતાનુબંધી કષાયનું વર્ણન :
શાસનનો ભયંકર ઉદદાહ (અપભ્રાજના) થતો હોય તથા કોઈ રાજવી વિગે સાધુ સાધ્વી ઉપર ભયંકર ક્રુર ઉપદ્રવ કરતો હોય તો જે સાધુઓની શક્તિ હો તેઓને કષાય આવતો ન હોવા છતાં પરાણે બળાત્કારે કષાયને પેદા કરી સંજવલન અનંતાનુબંધી જેવો કષાય પેદા કરે છે અને સાધુઓ શક્તિ છતાં પ આ કષાયને પ્રાપ્ત કરીને શાસનની અપભ્રાજના દૂર ન કરે તો અનંતસંસારી થા છે. જેમ કે વિષ્ણુકુમારે નમુચિ રાજાને સમજાવવા માટે બધી રીતે પ્રયત કર્યા છત ન સમજ્યા તો પોતાની શક્તિનો ઉપયોગ કરીને ત્રણ ડગલા જેટલી જગ્યામાં છ

Page #38

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૩૧ ખંડનો સમાવેશ કરી દીધો અને સાધુની અપભ્રાજના થતી અટકાવી. એવી જ રીતે બીજો દાખલો કલિકાચાર્ય ગર્દભીલ રાજાને ખૂબ સમજાવવાનો પ્રયત કરવા છતાં ન સમજતાં પોતે પોતાની શક્તિનો ઉપયોગ કરીને રાજાને હરાવીને સાધ્વીઓનું રક્ષણ કર્યું.
જો આમાં સાવધગીરી ન રાખે અને અપ્રશસ્ત કોટીનો કષાયે જો થઈ જાય. તેમાં જો કોઈ બચાવનાર ન મળે તો પોતાનું ભયંકર અકલ્યાણ કરીને અશુભ પ્રકૃતિઓનો બંધ કરે છે. દા. ત. વિશ્વભૂતિ વિશાખાનંદીને જોતાં તેના દ્વારા મશ્કરી થતાં વિશ્વભૂતીનો ગુસ્સો પ્રથમ સંજવલન અનંતાનુબંધી થયો પછી પતિત થઈ પહેલે ગુણસ્થાનકે અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધીના કષાયવાળા થઈ ગયા છે કારણે તેઓ ગાયને આકાશમાં ઉછાળી શક્યા. ઋષભદેવ ભગવાનના પુત્ર બાહુબલીજી સંયમનો સ્વીકાર કર્યા બાદ ભગવાન પાસે જતાં વિચાર આવે છે. કે જો હાલ ભગવાન પાસે જઈશ તો મારાથી નાના પણ સંયમી થયેલા ભાઈઓને વંદન કરવું પડશે માટે જ્યાં સુધી કેવળજ્ઞાન પેદા થાય નહિ ત્યાં સુધી ભગવાન પાસે જવું નહિ આ રીતે મનથી વિચારીને ચારિત્રનું પરિપાલન કરે છે આ વિચાર અપ્રશસ્ત કષાયવાળો કહેવાય છે. સંજવલન અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનું વર્ણન :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં વર્તતા જીવોને સર્વ સાવદ્ય વ્યાપારનો ત્યાગ કરી સારી રીતે ચારિત્રનું પાલન કરતાં વચમાં વચમાં આ સંજવલન અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય હોવાથી વ્રત નિયમ પચ્ચકખાણ આદિમાં જેવો વિર્ષોલ્લાસનો વેગ મળવો જોઈએ તેવો મળતો નથી. તેના કારણે પોતે પોતાની રીતે શક્તિનું માપ રાખીને વ્રત નિયમાદિ કરતા જાય છે, તેમાં અતિચાર પણ વારંવાર લાગ્યા કરે. સંજવલન પ્રત્યાખ્યાનીય કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં વર્તતા જીવોને વર્ષોલ્લાસપૂર્વક સર્વવિરતિ પ્રાપ્ત કર્યાબાદ વારંવાર વિશેષ રીતે વ્રત નિયમ પચ્ચખ્ખાણ આદિમાં આગળ વધવા માટે પ્રેરક બળ પ્રાપ્ત થતું જાય છે તથા શક્તિ મુજબ વર્ષોલ્લાસ પૂર્વક તપ નિયમાદિનું પણ અણિશુદ્ધ રીતે પાલન કરે છે. નિરતિચાર પણે ચારિત્ર પાળવાની ભાવના હોવા છતાં આ કષાય તેમાં જોરદાર વેગ પ્રાપ્ત થવા દેતો નથી. આની સાથે સંજવલન અનંતાનુબંધી કષાયનું પ્રેરક બળ મળે તો પ્રાણ કરતાં પણ અધિક પોતાના વ્રતાદિને ટકાવવા પ્રયત્ન કરતો જાય છે. જો તેમાં સંજવલન પ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રશસ્ત કોટીનો કષાય પ્રાપ્ત થઈ જાય તો તેના પ્રતાપે નહિ બંધાતી સત્તામાં રહેલી અશુભ પ્રવૃતિઓનો સ્થિતિ-રસ-વધારીને નિકાચીત પણ કરી શકે છે. દા.ત. મલ્લિનાથ ભગવાનના જીવે પૂર્વભવને વિશે નિંર્થકર નામકર્મની નિકાચના કરતાં કરતાં અપ્રશસ્ત કોટીની સંજવલન માયાથી તપ કરીને સત્તામાં રહેલા નહિ બંધાતા સ્ત્રીવેદના દલિકોની સ્થિતિ રસ વધારી નિકાચીત કરી કે જેના કારણે સ્ત્રી તિર્થંકર રૂપે ઉત્પન્ન થવું પડ્યું. સંજવલન સંજવલન કષાય :
આ કષાયના ઉદયકાળમાં વર્તતા જીવોને સર્વ સાવધ વ્યાપારનો ત્યાગ કર્યાબાદ બારે પ્રકારની અવિરતિનો મન વચન કાયાથી સર્વથા ત્યાગ કર્યા બાદ

Page #39

૩૨
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ નિરતિચારપણે ચારિત્રનું પાલન કરવાનો વર્ષોલ્લાસ પેદા થતા થતા પોતાની શક્તિ મુજબ નિરતિચાર ચારિત્ર સુંદર રીતે પરિપાલન કરે છે. તથા સંજવલન અનંતાનુબંધી કષાયની સહાયથી નિરતિચાર ચારિત્રને દુષણ કરનારા એટલે કે અતિચાર લગાડનારા જેટલા જેટલા ભયસ્થાનો હોય છે. તેનાથી સદા માટે ઉપયોગ પૂર્વક જાગૃતિ રાખી સાવધ રહે છે. અને જેમ જેમ આ ચારિત્રનું પાલન સુંદર રીતે પ્રાપ્ત થતું જાય છે તેમ તેમ વિતરાગ ભાવને પેદા કરવાની વિચારણા સારામાં સારી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. કષાયના ભેદોને વિષે આયુષ્યબંધનું વર્ણન :
અત્રે જે આયુષ્યના બંધની વાત લખાય છે તે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત મનુષ્ય અને તિર્યંચના જીવને આશ્રયી જાણવું.
અનંતાનુબંધી અનંતાનુબંધી કષાયથી આયુષ્યનો બંધ પડે તો નિયમા નરક આયુષ્ય બંધાય છે. તેમાં જધન્ય દસ હજાર વર્ષથી શરૂ કરીને ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમ સુધીના વચલા કાળના જેટલા સમયો થાય તેટલા આયુષ્ય બંધના અધ્યવસાય સ્થાનો હોય છે.
અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયથી નિયમા તિર્યંચનું આયુષ્ય બંધાય છે તેમાં જધન્ય નિગોદનું એટલે કે ૨૫૬ અવલિકાના કાળ જેટલા આયુષ્યથી શરૂ કરીને ઉત્કૃષ્ટ ૩ પલ્યોપમની વચમાં જેટલા સમયો પ્રાપ્ત થાય તેટલા આયુષ્ય બંધના અધ્યવસાય સ્થાનો હોય છે.
અનંતાનુબંધી પ્રત્યાખ્યાન કષાયથી જીવો નિયમા મનુષ્ય આયુષ્ય બાંધે છે તેમાં જધન્ય આયુષ્ય ૨૫૬ અવલિકાના સમયથી ઉત્કૃષ્ટથી ૩ પલ્યોપમના આયુષ્ય સુધીના સમયોરૂપ આયુષ્ય બંધના અધ્યવસાય સ્થાનો હોય છે.
અનંતાનુબંધી સંજવલન કષાયથી નિયમા દેવ આયુષ્ય બાંધે છે. જધન્ય ૧૦ હજાર વર્ષના આયુષ્યથી શરૂ કરીને ઉત્કૃષ્ટ ૩૧ સાગરોપમ સુધીના જેટલો સમયો થાય તેટલા આયુષ્યબંધના અધ્યવસાય સ્થાનો હોય છે. ૩૧ સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધવામાં મુખ્ય કારણ નિરતિચાર ચારિત્રનું (વ્યવહારથી) પાલન તથા (વહેવારથી) મોક્ષ પ્રત્યેનો અદ્વેષભાવ ગણાય છે.
અપ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાય સમકિતિ જીવોને હોય છે જો આ કષાય અતિચાર લગાડવામાં વેગ આપે તેમ હોય તો ભવનપતિ આદિનું આયુષ્ય બાંધે છે પણ વૈમાનિકનું આયુષ્ય બાંધતો નથી. તથા સમક્તિને નિરતિચાર કરવામાં સહાયભૂત બનતો હોયતો નિયમા વૈમાનિકનું આયુષ્ય બાંધે છે. ”
અપ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયની વિદ્યમાનતામાં મોટે ભાગે જીવ સાતિચાર સમકિતિ હોય છે તેના કારણે આયુષ્યનો બંધ ભવનપતિ આદિનો પડે છે. પણ વૈમાનિકનું બાંધતો નથી.
અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય તથા સંજવલન કષાયમાં વિદ્યમાન જીવો નિરતિચાર પણે સમક્તિ ટકાવી રાખતા હોવાથી નિયમા વૈમાનિકનું આયુષ્ય બાંધે છે તેમાં જધન્ય પલ્યોપમ અને ઉત્કૃષ્ટ ૧રમાં દવલોક સુધીનું ૨૨ સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધી શકે છે.

Page #40

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૩૩ - પ્રત્યાખ્યાનીય અનંતાનુબંધી કષાયના ઉદયકાળમાં મોટે ભાગે સાતિચાર દેશવિરતિ હોય છે તેના કારણે વૈમાનિકના પહેલા દેવલોકનું આયુષ્ય બાંધી શકે
છે.
પ્રત્યાખ્યાનીય અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયવાળા જીવોને વૈમાનિકનું આયુષ્ય બંધાય તથા તેમાં શ્રાવકના બારવ્રત આદિના નિયમો ગ્રહણ કરી સારી રીતે પરીપાલન કરી શકે છે,
પ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય તથા સંજવલન કષાયમાં વર્તતા જીવો દેશ વિરતિનું નિરતિચાર પણે પાલન કરે છે તેના કારણે વૈમાનિકનું આયુષ્ય બાંધી શકે છે જધન્યથી ૧ પલ્યોપમ તથા ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ સાગરોપમ
સંજવલન અનંતાનુબંધી કષાય સાતિચાર ચારિત્રમાં વેગ આપે તો વૈમાનિકનું કિલ્દીષીયા આદિ દેવોનું આયુષ્ય બાંધે છે તથા નિરતિચાર ચારિત્રને વિષે વેગ આપે એવો કષાય હોય તો જધન્યથી ૧ પલ્યોપમ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધી શકે છે.
સંજવલન અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયમાં વર્તતા જીવોને મોટે ભાગે અતિચાર ચારિત્ર હોય છે તેના કારણે વૈમાનિકનું તેમાં પણ કિલ્બીપીયાનું આયુષ્ય બાંધી શકે છે.
સંજવલન પ્રત્યાખ્યાનીય કષાયવાળા જીવોવૈમાનિકનું આયુષ્ય બાંધે છે તેમાં જધન્યથી ૧ પલ્યોપમ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ સાગરોપમ સુધીનું પ્રાયઃ બાંધે છે.
સંજવલન સંજવલન કષાયવાળા જીવો નિયમા દેવલોકનું આયુષ્ય બાંધે છે. જધન્યથી ૧ પલ્યોપમ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધી શકે છે.
આ રીતે ૧૬ કષાયના ૬૪ ભેદોનું વર્ણન
સમાપ્ત

Page #41

૩૪
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
નો કષાય :- તેના ૯ ભેદ છે. (૧) હાસ્ય (૨) રતિ (૩) અરિત (૪) શોક (૫) ભય (૬) જુગુપ્સા (૭) પુરુષવેદ (૮) સ્ત્રીવેદ (૯) નપુંસકવેદ
(૧) હાસ્ય મોહનીય ઃ- કારણથી કે કારણ વગર એટલે કે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગર જીવને હસવું પેદા થાય તે હાસ્ય મોહનીય કર્મ કહેલ છે.
(૨) રતિ મોહનીય :- રતિ એટલે પ્રિતિ અનુરાગ અથવા ખુશાલી. નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગર જીવને અંતરમાં જે ખુશાલી પેદા થાય તે રિત મોહનીય કહેવાય છે.
(૩) અતિ મોહનીય :- અપ્રિતિ અથવા ઉદ્વેગ નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના જીવને અંતરમાં ઉદ્વેગ પેદા થાય તે અતિ મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
(૪) શોક મોહનીય :- દિલગીરી, આનંદ અથવા દીર્ઘ નિસાસા નાંખવા તે નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના જીવને અંતરમાં દિલગીરી કે આક્રંદ પેદા થાય તે શોક મોહનિય કહેવાય છે.
(૫) ભય મોહનીય :- ભય એટલે ફફડાટ બીક વિગેરે. નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગ૨ જીવને અંતરમાં બીક લાગ્યા કરવી એ ભય મોહનીય કર્મ કહેવાય છે તેના સાત ભેદ છે. (૧) ઇહલોક ભય :- સજાતિય મનુષ્યાદિને સજાતિય અન્ય મનુષ્યાદિથી જે ભય પેદા થાય (બીક-ડર-ધાસ્તિ-દહેશત-થાક-ચિંતા-ફિકર-કાળજી) તે ઈહલોક ભય કહેવાય છે. (૨) પરલોક ભય :- વિજાતિય, તિર્યંચ, દેવ વગેરે અન્ય જાતિ તરફથી મનુષ્ય આદિને જે ભય ભેદા થાય તે (૩) આદાન ભય :ધન-માલ વગેરે રૂપ આદાનને (સાચવવા) માટે ચોર વિગેરેથી, મનુષ્યનો ભય અથવા ચોરી, લુંટફાટ, વગેરેનો જે ભય તે આદાન ભય છે. (૪) અકસ્માત ભય :- નિમિત્ત વગર ઘર વગેરેમાં રહેલા ને રાત્રિના અંધકાર વિગેરેમાં જે ભય અથવા પ્રલય આદિનો ભયતે. (૫) આજીવિકા ભય :- આજીવિકા એટલે નિર્વાહનું સાધન (ગુજરાન) જ્યારે બીજા દ્વારા અટકાવાય કે રોકાય ત્યારે થતો જે ભય અથવા નિર્વાહના સાધનો તૂટી કે ચાલ્યા જવાનો જે ભય તે આજીવિકા ભય કહેવાય છે. (૬) મરણભય :- પ્રાણ વિયોગરૂપ મરણ એટલે મરવાનોજે ભય તે મરણભય. (૭) અપયશ (આશ્લાધા) ભય :- આમ થશેતો મોટો અપયશ યશે એવા ભયથી પ્રાણી પ્રવૃત્તિ કરતો અટકી જાય છે અર્થાત્ યશકિર્તી ચાલી જવાનો અને અપકિર્તી થવાનો જે ભય રહ્યા કરે છે તે અપયશ ભય કહેવાય છે.
(૬) જુગુપ્સા મોહનીય :- નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વગ૨ બિભત્સ પદાર્થો જોવાથી કે યાદ આવવાથી મુખ બગાડવું નાક મચકોડવું તે જુગુપ્સા મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
આ છએ પ્રકારના નોકષાય મોહનીય કર્મના ભેદની ઠાણાંગ સૂત્રને વિષે ૪ પ્રકારે ઉત્પત્તિ કહેલી છે. (૧) દર્શનથી (૨) ભાષણથી (૩) શ્રવણથી આ ત્રણ બાહ્ય કારણ છે અને ૪થું સ્મરણથી આ અત્યંતર કારણ છે.
(૭) પુરુષવેદ : સ્ત્રીને સેવવાનો અભિલાષ તે પુરુષવેદ કહેવાય છે, આ વેદનો ઉદય ધાસના અસિ જેવો છે. ઘાસના સિથી ભડકો જલદી થાય અને જલ્દી ઓલવાઈ પણ જાય છે.
(૮) સ્ત્રીવેદ :- પુરુષને સેવવાનો અભિલાષ તે સ્ત્રી વેદ કહેવાય છે આ વેદ

Page #42

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૩૫
બકરીની લીંડીના અસિ જેવો હોય છે. જેમ જેમ એ અસિ ફેરવવામાં આવે તેમ તેમ અસિ વધે છે તથા પિત્તના પ્રકોપથી મિષ્ટાન્ન ખાવાની ઈચ્છા થાય તેની જેમ આ વેદ જાણવો.
(૯) નપુંસક વેદ :- પુરુષ અને સ્ત્રી બન્નેને સેવવાનો અભિલાષ તે નપુંસકવેદ કહેવાય છે. આને નગર દાહ જેવો ગણેલ છે જેમ નગરનો દાહ ઓલવી શકાતો નથી તેમ આ વેદનો ઉદય પણ શમાવી શકાતો નથી.
આયુષ્ય કર્મ :- આઠ કર્મોની અંદર આ કર્મની વિશેષતા એ છે કે આખા ભવની અંદર એક જ વાર એક અંતરમૂહૂર્ત સુધી જ બંધાય છે અને તેનો ઉદય જે ભવનું આયુષ્ય ચાલતું હોય તે ભવનું આયુષ્ય ભોગવતા પૂર્ણ થાય તેજ સમયે આ બંધાયેલા આયુષ્યનો ઉદય થાય છે. જ્યારે બાકીના કર્મો આ ભવમાં બાંધેલા હોય તો તે આ ભવમાં પણ ઉદયમાં આવે છે. આવતા ભવે પણ ઉદયમાં આવે છે તથા સંખ્યાતા અસંખ્યાતા ભવો પછી પણ ઉદયમાં આવી શકે છે અને આખા ભવમાં આયુષ્ય કર્મ જ્યારે બંધાતું હોય ત્યારે એક અંતરમૂહૂર્ત કાળ સુધી આઠે કર્મનો બંધ થાય છે. બાકીના કાળમાં સમયે સમયે ૭ કર્મોનો બંધ ચાલુ જ હોય
છે.
આ આયુષ્ય કર્મનો બંધ બે પ્રકારે પડે છે. (૧) અનપવર્તનીય (૨) અપવર્તનીય
(૧) અનપવર્તનીય :- આ આયુષ્યના ઉદય કાળમાં ગમે તેટલી ધાતો આવે અને લાગે કે હવે જીવ બચી શકે તેમ નથી પણ જો જીવનું આયુષ્ય સંપૂર્ણ પૂર્ણ થવાનું હોય તો મરણ પામે નહિતર આ જીવ જીવી જાય છે. આ આયુષ્ય ૬૩ શલાકા પુરુષ જીવોને, નારકી તથા દેવોને, યુગલીક મનુષ્યો તથા યુગલીક ત્રિંર્યચોને, નિયમા હોય છે. બાકીના જીવોને હોય પણ ખરૂં અને ન પણ હોય.
(૨) અપવર્તનીય :- આ આયુષ્યના ઉદયકાળમાં મરણાંત કષ્ટ પડતાં કે કોઈપણ જાતની ધાત વિગેરે આવતાં બંધાયેલા આયુષ્યને જેટલા કાળ સુધી ઉદયમાં ભોગવવા લાયક તરીકે બાંધેલું હતું. તેટલા કાળ સુધી સંપૂર્ણ ભોગવવા દે નહિં પણ ધાત વખતે છેલ્લા અંતરમુહૂર્તે એક સાથે આયુષ્યના દલિકોનો ભોગવટો કરીને નાશ કરી નાંખે છે આ આયુષ્યના ઉદયવાળા સ્થાવરના જીવો, વિકલેન્દ્રિયના જીવો, સંમુર્ચ્છિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, સંમુર્ચ્છિમ મનુષ્યો, સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિંર્યંચ તથા મનુષ્યો હોઈ શકે છે અપવાદ (મતાંતરે) યુગલિક મનુષ્ય અને તિંર્યંચોમાં કોક જીવને હોય છે.
આ ઉપક્રમ ૭ પ્રકારે લાગે છે. (૧), અધ્યવસાયથી (ગાઢ રાગના અધ્યવસાયથી, કોઈની સાથેના સ્નેહના અધ્યવસાયથી તથા ભયના અધ્યવસાયથી) (૨) નિમિત્ત :- વિષના નિમિત્તથી, શસ્ત્ર, અત્રિ, જલાદિ વગેરે (૩) વેદના :શૂળ ઉપડે, સખત વેદના થાય એટલે (૪) પરાધાત : જોરદાર આધાતલાગવાથી (૫) આહાર :- અધિક ખાવાથી (૬) સ્પર્શ : સ્પર્શ કરવાથી એટલે કે કોઈપણ પદાર્થને સ્પર્શ કરતાં તેમાં રહેલું વિષે ચડતાં માણસ ખલાસ થઈ જાય જેમ કે વિષકન્યા. (૭) શ્વાસોશ્વાસ :- જોરદાર ચાલવાથી અથવા એકદમ રોકાઈ જવાથી મૃત્યુ થાય છે.
દેવતા, નારકી, યુગલિક તિર્યંચો, તથા યુગલિક મનુષ્યો પોતાનું ૬ માસ જેટલું આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે આયુષ્યનો બંધ કરે છે બાકીના જીવો પોતાના આયુષ્યના

Page #43

૩૬
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ ૩જે ભાગે અથવા ૯મે ભાગે, ૨૭મા ભાગે, ૮૧મા ભાગે, ૨૪૩ મા ભાગે, ચાવતુ છેલ્લા અંતરમૂહૂર્ત પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. (મતાંતરે- કેટલાક આચાર્યો યુગલિકોને પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલું આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે પરભવનું આયુષ્ય બંધાય છે તેમ કહે છે તથા દેવતાને નારકી છેલ્લા અંતરમૂહૂર્ત આયુષ્ય બાંધે છે. એમ કહે છે આ વાત સેન પ્રશ્નમાં આવે છે.)
આયુષ્ય કર્મના ૪ પ્રકાર છે.
(૧) નરકાયુષ્ય (૨) તિર્યંચાયુષ્ય (૩)મનુષ્પાયુષ્ય (૪) દેવાયુષ્ય - (૧) નરકાયુષ્ય - મનુષ્ય અને તિર્થયને પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં બંધાયેલા નરકાયુષ્યનો આ ક્ષેત્રને વિષે ઉદયથતાં જીવને ખેંચીને નરકક્ષેત્ર તરફ લઈ જાય અને ત્યાં પોતાના આયુષ્ય પ્રમાણે જીવને પકડાઈ રહેવું પડે તે નરકાયુષ્ય કહેવાય
(૨) તિર્યચાયુષ્ય: જે જે ગતિમાંથી જીવોને તે તે ભવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં તિર્યંચ આયુષ્યનો ઉદય થાય. જે ક્ષેત્ર તરફનું આયુષ્ય ઉદયમાં આવેલું હોય તે ક્ષેત્ર તરફ જીવને લઈ જાય તે તિર્યય આયુષ્ય કહેવાય છે.
(૩) મનુષ્પાયુષ્ય :- જે જે ગતિમાં રહેલા જીવો પોતપોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં તે તે ક્ષેત્રમાં મનુષ્યનો ઉદય થતાં જીવને મનુષ્યગતિના ક્ષેત્ર તરફ લાવીને મનુષ્યગતિમાં જકડી રાખે તે મનુષ્યાયુષ્ય કહેવાય છે.
(૪) દેવાયુષ્ય :- મનુષ્ય અને તિર્યયોને પોતાનું ભોગવાતું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં દેવાયુષ્યનો ઉદય થાય અને દેવગતિના ક્ષેત્ર તરફ જીવને લઈ જઈને તે ગતિમાં જેટલું આયુષ્ય હોય તેટલા કાળ સુધી જકડી રાખે તે દેવાયુષ્ય કહેવાય છે.
નામ કર્મ :- આ કર્મ વિચિત્ર પ્રકારનું હોય છે. અને જુદા જુદા અનેક વિચિત્ર પ્રકારના અધ્યવસાયોથી જીવો નામકર્મ ઉપાર્જન કરે છે. તેના મુખ્ય બે ભેદ છે. શુભ નામકર્મ-અશુભ નામકર્મ :
શુભનામકર્મના મુખ્ય ૩ ભેદ (૧) પિંડ પ્રકૃતિ (૨) પ્રત્યેક પ્રકૃતિ (૩) ત્રસ દશક પ્રકૃતિઓ
અશુભનામકર્મના મુખ્ય ૩ ભેદ છે (૧) પિંડ પ્રકૃતિ (૨) પ્રત્યેક પ્રકૃતિ (૩) સ્થાવર દશક પ્રવૃતિઓ
નામકર્મના ૪૨ ભેદની અપેક્ષાએ શુભનામ કર્મના ૩ ભેદના ૩૧ પેટાભેદ થાય છે.
પીંડ પ્રકૃતિના ૧૪ ભેદ (૧) ગતિ (૨) જાતિ (૩) શરીર (૪) અંગોપાંગ (૫) બંધન (૬) સંધાતન (૭) સંધયણ (૮) સંસ્થાન (૯) વર્ણ (૧૦) ગંધ (૧૧) રસ (૧૨) સ્પર્શ (૧૩) આનુપૂર્તિ (૧૪) વિહાયોગતિ
પ્રત્યેક પ્રકૃતીના ૭ ભેદ : પરાધાત-ઉચ્છવાસ-આતપ-ઉદ્યોત-અગુરુલધુજિનનામ-નિર્માણ
ત્રસ દસકના ૧૦ ભેદ (૧) ત્રસ (૨) બાદર (૩) પર્યાપ્ત (૪) પ્રત્યેક (૫) સ્થિર (૬) શુભ (૭) શુભગ (૮) સુસ્વર (૯) આદેય અને (૧૦) યશ
૧૪ + ૭ + ૧૦ = ૩૧ ભેદ થાય છે.

Page #44

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
અશુભ નામ કર્મના ૨૧ ભેદ થાય છે. પિંડ પ્રકૃતિના ૧૦ ભેદ (૧) ગતિ (૨) જાતિ (૩) સંધયણ (૪) સંસ્થાન (૫) વર્ણ (૬) ગંધ (૭) રસ (૮) સ્પર્શ (૯) આનુપૂર્વી (૧૦) વિહાયોગતિ પ્રત્યેક (૧) ઉપધાત.
સ્થાવર દશકના ૧૦ ભેદ (૧) સ્થાવર (૨) સુક્ષ્મ (૩) સાધારણ (૪) અપર્યાપ્ત (૫) અસ્થિર (૬) અશુભ (૭) દુર્લગ (૮) દુસ્વર (૯) અનાદેય (૧૦) અયશ - ૧૦ + ૧ + ૧૦ = ૨૧ ભેદ થાય છે. ૩૧ + ૨૧ = પર ભેદ થાય છે. આમાં પિંડ પ્રકૃતિના ૧૦ ભેદોનાં નામ એક સરખા હોવાથી પર માંથી ૧૦ બાદ કરતાં નામ કર્મના ૪૨ ભેદ થાય
નામ કર્મના ૧૦૩ ભેદોનું વર્ણન :- શુભ નામ કર્મના પિંડપ્રકૃતિના ૪૭ + પ્રત્યેકના ૭ + ૧૦ ત્રસ દશકના = ૬૪ ભેદ
પિંડ પ્રકૃતિના ૪૭ ભેદ :(૧) ગતિ-ર મનુષ્યગતિ-દેવગતિ (૨) જાતિ- મનુષ્યજાતિ (૩) શરીર - ઔદારિક-વૈક્રિય-આહારક તૈજસ-કાર્પણ (૪) ઐદારિક-વૈક્રિય-આહારક અંગોપાંગ
(૫) બંધન ૧૫ ઔદારિક ઔદારિક બંધન-દારિક તૈજસ બંધન-ઔદારિક કાર્પણ બંધન-ઔદારિક તેજસ કર્મણ બંધન-વૈક્રિય વૈક્રિય બંધન-વૈક્રિય તેજસ બંધન- વૈક્રિય કાર્પણ બંધન-વૈક્રિય તેજસ કાર્પણ બંધન-આહારક આહારક બંધન-આહારક તૈજસ બંધન (૧૧) આહારક કાર્પણ બંધન (૧૨) આહારક તૈજસ કાર્મણ બેધન (૧૩) તૈજસ તૈજસ બંધન (૧૪) તૈજસ કાર્પણ બંધન (૧૫) કાર્પણ કાર્પણ બંધન
(૬) સંઘાતન : ૫ ઔદારિક-વૈક્રિય-આહારક-તૈજસ-કાર્પણ (૭) સંધયણ ૧ વજઋષભનારાચ સંધયણ (૮) સંસ્થાન ૧ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન (૯) વર્ણ : ૩ લાલ-પીળો સફેદ (૧૦) ગંધ-૧ સુગંધ (૧૧) રસ-૩ તુરી-ખાટો-મીઠો (૧૨) સ્પર્શ ૪ લધુ, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, મૃદુ (૧૩) આનુપૂર્તિ ૨ મનુષ્યાનુપૂર્વી- દેવાનુપૂર્વી (૧૪) વિહાયોગતિ : શુભ વિહાયોગતિ

Page #45

૩૮
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ ૨ + ૧ + ૫ + ૩ + ૧૫ + ૫ + ૧ + ૧ + ૩ + ૧ + ૩ + ૪ + ૨ + ૧ = ૪૭ ભેદ થાય છે + ૭ પ્રત્યેકના + ૧૦ ત્રણ દશક = ૬૪ શુભનામ કર્મના - ભેદ થાય. અશુભ નામકર્મના ૩૯ ભેદ :પિંડ પ્રકૃતિના ૨૮ ભેદ (૧) ગતિ ૨ નરકગતિ-તિર્મયગતિ (૨) ૧-૨-૩-૪ જાતિ
(૩) સંઘયણ ૫: રાષભનારા સંધયણ-નારાચ-સંધયણ- અર્ધનારાચ સંધયણ કિલીકા સંઘયણ સેવાર્ત (છેવટું) સંધયણ -
(૪) સંસ્થાન-૫ ન્યગ્રોધ-સાદિ-કુજ-વાચન-હુંડક (૫) વર્ણ ૨ કાળો-લીલો (૬) ગંઘ-૧ દુર્ગધ (૭) રસ-૨ તીખો-કડવો (૮) સ્પર્શ ૪ ગુરૂ-શીત-રૂક્ષ-કર્કશ (૯) આનુપૂર્વીનર નરકાનુપૂર્વિ-તિર્યંચાનુપૂર્વિ (૧૦) વિહાયોગતિ-૧ અશુભવિહાયોગતિ પિંડ પ્રકૃતિ ૨૮ + પ્રત્યેક-૧ + સ્થાવર દશક ૧૦ = ૩૯
કુલ ૬૪ + ૩૯ = ૧૦૩ ભેદ નામકર્મના થાય છે. નામ કર્મના ૯૩ ભેદનું વર્ણન
શુભ નામકર્મના પિંડપ્રકૃતિના ૩૭ ભેદ :-૨ ગતિ-૧ જાતિ-૫ શરિર -૩ અંગો પાંગ ૫ બંધન ૫ સંઘાતન ૧ સંધયણ-૧ સંસ્થાન-૩ વર્ણ-૧ગંધ-૩ રસ-૪ સ્પર્શ-૨ આનુપૂર્તિ - શુભવિહાયોગતિ = ૩૭ + પ્રત્યેકના-૭ + ત્રસના ૧૦ =
.૫૪
અશુભ નામકર્મના પિંડપ્રકૃતિનાં ૨૮ ભેદ + પ્રત્યેકના -૧ ભેદ + સ્થાવર દશકના-૧૦ = ૩૯
૫૪ + ૩૯ = ૯૩ નામકર્મના ૬૭ ભેદનું વર્ણન
શુભનામ કર્મના ૩૭ પિંડ પ્રકૃતિ ૨૦ :- ૨ ગતિ -૧ જાતિ ૫ શરિર ૩ અંગોપાંગ ૧ સંઘયણ ૧ સંસ્થાન ૪- વર્ણાદિ ર આનૂપૂર્વિ ૧ વિહાયોગતિ = ૨૦
પ્રત્યેક ત્રસ
કુલ અશુભ નામકર્મના ૩૪ પિંડ પ્રકૃતિ ૨૩ - ૨ ગતિ, ૪ જાંતિ, ૫ સંઘયણ, ૫ સંસ્થાન, ૪ વર્ણાદિ, ૨ આનુપૂર્વિ, ૧ વિહાયોગતિ ૨૩
૩૭.

Page #46

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૩૯
પ્રત્યેક સ્થાવર
:
૧૦
૩૪
૩૭ + ૩૪ = ૭૧ શુભ નામકર્મ તથા અશુભનામકર્મ બન્નેમાં વર્ણાદિ ૪ એક સરખા હોવાથી ૪ બાદ કરતાં ૬૭ ભેદ થાય છે.
નામ કર્મના ૧૦૩ ભેદ - પિંડ પ્રકૃતિ-૭૫ + પ્રત્યેક-૮ + ત્રણ-૧૦ + સ્થાવર-૧૦ = ૧૦૩
પિંડ પ્રકૃતિ ૭૫ = ૪ ગતિ - ૫ જતિ- ૫ શરીર-૩ અંગોપાંગ-૧૫ બંધન-૫ સંઘાતન- સંધયણ-૬ સંસ્થાન-૫ વર્ણ-૨ ગંધ-૫ રસ-૮ સ્પર્શ-૪ આનુપૂર્વિ-૨ વિહાયોગતિ
પ્રત્યેકના ૮:- પરાઘાત-ઉચ્છવાસ-આતપ-ઉદ્યોત-અગુરુલધુ જિનનામનિર્માણઉપધાત
ત્રણ દશક – ત્રસ- બાદર-પર્યાપ્ત-પ્રત્યેકસ્થિર-શુભ-સુભગ- સુસ્વર- આદેયયશ
સ્થાવર દશક-સ્થાવર-સુક્ષ્મ-અપર્યાપ્ત-સાધારણ-અસ્થિર-અશુભ-દુર્ભગ-દુસ્વરઅનાદય-અયશ નામ કર્મના ૯૩ ભેદ-પિંડ પ્રકૃતિ-પ્રત્યેક-ત્રણ-સ્થાવર
૬૫ + ૮ + ૧૦ + ૧૦ = ૯૩ પિંડ પ્રકૃતિ-૪ ગતિ, ૫ જાતિ, ૫ શરીર, ૩ અંગોપાંગ, ૫ બંધન, ૫ સંધાતન, ૬ સંધયણ, ૬ સંસ્થાન, ૫ વર્ણ, ર ગંધ, પ રસ, ૮ સ્પર્શ, ૪ આનુપૂર્વિ, ૨ વિહાયોગતિ = ૬૫
નિયમ : ૧ આ નામકર્મના ૧૦૩ ભેદ સત્તા પ્રકૃતિઓના વર્ણનમાં ઉપયોગી થાય છે જે પાંચમા કર્મગ્રંથમાં જણાવાશે.
નિયમ : ૨ નામની ૯૩ પ્રકૃતિઓ સત્તા પ્રકરણના વર્ણનમાં ઉપયોગી બને છે જેનું વર્ણન બીજા કર્મગ્રંથને વિષે સત્તા પ્રકૃતિઓના વર્ણનમાં જણાવાશે. નામ કર્મના ૬૭ ભેદ - પિંડ પ્રકૃતિ, પ્રત્યેક, ત્રસ, સ્થાવર
૩૯ + ૮ + ૧૦ + ૧૦ = ૬૭ પિંડ પ્રકૃતિ : ૩૯ : ૪ ગતિ, ૫ જાતિ, ૫ શરિર, ૩ અંગોપાંગ, ૬ સંઘયણ, ૬ સંસ્થાન, ૪ વર્ણાદિ ૪ આનુપૂર્વિ, ૨ વિહાયોગતિ = ૩૯
પ્રત્યેક ૮ : પરાઘાત, ઉચ્છવાસ, આતપ, ઉદ્યોત, અગુરુલધુ, જીનનામ, નિર્માણ, ઉપધાત.
ત્રણ દશક : ત્રસ, બાદર, પર્યાપ્ત, પ્રત્યેક, સ્થિર, શુભ, શુભગ, સુસ્વર, આદેય, યશ.
સ્થાવર દશક: સ્થાવર, સુક્ષ્મ, અપર્યાપ્ત, સાધારણ, અસ્થિર, અશુભ, દુર્ભગ,

Page #47

૪૦
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ દુસ્વર, અનાદેય, અયશ.
નિયમ : ૧ નામકર્મની ૬૭ પ્રકૃતિઓ બીજા કર્મ ગ્રંથને વિષે તથા આગળના દરેક કર્મગ્રંથને વિષે બંધ ઉદય ઉદીરણામાં ઉપયોગી બને છે.
પ્રકૃતિ : જે પ્રકૃતિઓના મૂળભેદ વિષે અવાંતર બીજા ભેદો રહેલા હોય છે તે પિંડ પ્રકૃતિ કહેવાય છે.
પ્રત્યેક પ્રકૃતિ :- જે પ્રકૃતિઓના મૂળ ભેદને વિષે અવાંતર ભેદો હોતા નથી એ પ્રકૃતિઓને પ્રત્યેક પ્રકૃતિ કહેવાય છે.
ત્રણ દશક :- ત્રસ નામ કર્મના પદથી શરૂ થતી ૧૦ પ્રકૃતિઓની સંજ્ઞાને ત્રણ દશક કહેવાય છે.
સ્થાવર દશક :- સ્થાવર નામકર્મ પ્રકૃતિથી શરૂ થતી ૧૦ પ્રકૃતિઓના સમુદાયને સ્થાવર દશક સંજ્ઞા કહેવાય છે.
(૧) નરકગતિ : જ્યાં સઘળી અશુભ પ્રવૃતિઓના મોટે ભાગે ઉદય હોય છે. તે નરકગતિ કહેવાય છે. જે જીવો તિર્થકર નામકર્મ નિકાચિત કરીને નરકગતિમાં ગયેલો હોય છે તેઓને શુભ પુદ્ગલનો આહાર હોય છે.
(૨) તિર્યંચગતિ - જીવને તિર્ફે લઈ જાય-તિથ્થુ ચલાવે અને તિચ્છલોકને વિષે મોટે ભાગે ઉત્પન્ન કરે તેને તિર્યંચ ગતિનામ કર્મ કહેવાય છે.
(૩) મનુષ્યગતિ - જીવોને મોટે ભાગે સામાન્ય રીતે શુભ પ્રકૃતિઓનો ઉદય પેદા કરાવે તે મનુષ્યગતિ કહેવાય છે.
(૪) દેવગતિ :- જીવોને જ્યાં સઘળી શુભ પ્રકૃતિનો ઉદય પેદા કરાવીને દેવગતિની અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરાવનાર કર્મતિ દેવગતિ નામકર્મ કહેવાય છે.
અવ્યભિચાર :- નિર્દોષ સરખાપણા વડે એક કરાયેલ વસ્તુસ્વરુપ જે એકેંદ્રિયાદિ શબ્દની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત એકૅન્દ્રિયાદિ જીવોમાં સમાન પરિણામની પર્યાપ્તિ તે જાતિ કહેવાય છે. - બાહ્ય ઈદ્રિયો, (દવ્ય ઈદ્રિય) અંગોપાંગ નામ કર્મઅને ઈદ્રિય પર્યાપ્તિના ઉદયથી થાય છે અને ભાવેંદ્રિયો મતિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમ ભાવથી પેદા થાય
(૫) એકેંદ્રિયજાતિ :- જે જીવોને ૧ સ્પર્શેન્દ્રિયનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થયેલો હોય તે જીવોને એકૅન્દ્રિય જાતિ નામકર્મવાળા કહેવાય છે.
(૬) બેઈદ્રિયજાતિ : જેને સ્પર્શ અને રસનેન્દ્રિય આ બે ઈદ્રિય હોય તે જીવો બેઈદ્રિયજાતિ નામકર્મવાળા કહેવાય.
(૭) તેઈદ્રિય જાતિ : જેને સ્પર્શના-રસના-ધ્રાણેદ્રિય એમ ૩ ઈદ્રિય હોય તેઓને તેઈદ્રિય જાતિનામકર્મવાળા કહેવાય છે.
(૮) ચઉરિંદ્રિય : જે જીવોને સ્પર્શના-રસના-પ્રાણ અને ચક્ષુરિંદ્રિય આ ચાર ઈદ્રિયો હોય તેઓને ચઉરિદ્રિય જાતિ વાળા જીવ કહેવાય છે.
(૯) પંચેદ્રિયજાતિ :- જે જીવોને સ્પર્શ-રસ-પ્રાણ-ચક્ષુ- શ્રોતેંદ્રિય હોય છે તેઓને પંચેંદ્રિય જાતિ નામકર્મવાળા જીવ કહેવાય છે.

Page #48

૪૧.
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
શરીરના ૫ ભેદ : સુખ દુઃખના ઉપભોગનું સાધન તે શરીર
(૧૦) ઔદારિક શરીર - જિનેશ્વરના શરીરદિની અપેક્ષાએ મનોહર પુગલોનું બનેલું સર્વોત્તમ શરીર ધર્મ-અધર્મ ઉપાર્જન કરવા સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરવા તેમજ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે, મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે આ શરીરનું પ્રયોજન હોય
જગતમાં રહેલા ઔદારિક વર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરી તે ઔદારિક રૂપે પરિણામ પમાડીને વિસર્જન કરવાની જે શક્તિ તે ઔદારિક શરીરનામકર્મ કહેવાય
(૧૧) વૈક્રિય શરિર :- નાનાવિઘ અનેક પ્રકારની વિશિષ્ટ ક્રિયા કરી શકે તે વૈક્રિય કહેવાય છે નાના મોટા, દ્રશ્ય અદ્રશ્ય, ભૂમિ પરથી આકાશમાં અને આકાશમાંથી ભૂમિ પર સંચરી શકે તે વૈક્રિય શરીર.
જગતમાં રહેલા વૈક્રિય વર્ગણાના પુલોને ગ્રહણકરીને વૈક્રિયરુપે પરિણામ પમાડી વિસર્જન કરવાની જે શક્તિ તે વૈક્રિય નામકર્મ કહેવાય છે.
(૧૨) આહારક શરીર - આ શરીર ૧૪ પૂર્વધર મહાત્માઓ લબ્ધિઓને પ્રાપ્ત કર્યા પછી પ્રમાદને વશ થઈ તિર્થંકરની રિદ્ધિ સિદ્ધિ જોવાની ઈચ્છાથી અથવા ૧૪ પૂર્વના પાઠને વિષે કોઈ શંકા વગેરે પેદા થાય તો તેના સમાધાન માટે આશરીર બનાવી ને તિર્થંકર પાસે મોકલે છે અને સમાધાન લઈને તરતજ પાછું આવે ત્યારે તેનું વિસર્જન કરે છે. જગતમાં રહેલા આહારક યુગલોને ગ્રહણ કરીને આહારક રુપે પરિણામ પહાડી વિસર્જન કરવાની જે શક્તિ તે આહારક શરીર નામકર્મ કહેવાય છે.
(૧૩) તૈજસ શરિર : ઉષ્ણતાવાળું કાશ્મણની સાથે અનુગામિ આહાર પચાવવામાં સમર્થ તથા તપશ્ચર્યાદિથી તેજોવેશ્યા અને શીતલેશ્યા એમ બન્ને લબ્ધિ પ્રાપ્ત થવામાં નિમિત્ત ભૂત થનારું આ તૈજસ શરીર હોય છે. જગતમાં રહેલા તૈજસ વર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને તૈજસ શરીરરુપે પરિણામ પમાડીને વિસર્જન કરવાની જે શક્તિ પ્રાપ્ત થાય તે તૈજસ શરીર નામકર્મ કહેવાય છે.
(૧૪) કાર્પણ શરીર :- જીવ પ્રદેશોની સાથે દૂધ અને પાણીની પેઠે પરસ્પર ભળી ગયેલ કર્મપ્રદેશો રુપ કાર્મણ શરીર હોય છે તથા સર્વ શરીરોના હેતુભૂત છે એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં ગતિકરવા રૂપ પ્રયોજન વાળું છે.
જગતમાં રહેલા કાશ્મણ વર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને સાત કર્મરૂપે કે આઠ કર્મ રુપે પરિણામ પમાડીને આત્માની સાથે એકમેક કરીને રહેલું હોય છે, તે કાર્પણ શરીર નામકર્મ કહેવાય છે.
અંગોપાંગ :- અંગ-૮ હોય છે. ૨ હાથ-સાથળ ૧ પીઠ ૧-મસ્તક- ૧ છાતી વન ઉદર (પેટ) = ૮
થાપાંગ - આંગળી કપાળ વગેરે ઉપાંગ છે અને આંગળીઓની રેખા પર્વ વગેરે | ગ ગણાય છે. કાળા વરિક અંગોપાંગ :- આ નામકર્મના ઉદયથી ઔદારિક શરીરને વિષે તે કૃષ્ણગ-અંગોપાંગ પ્રાપ્ત થાય તે ઔદારિક અંગોપાંગ નામકર્મ કહેવાય છે.

Page #49

૪૨
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ વૈક્રિય અંગોપાંગ :- આ નામકર્મના ઉદયથી વૈક્રિય શરીરને વિષે અગઉપાંગને અંગોપાંગ પ્રાપ્ત કરાવે તે વૈક્રિય અંગોપાંગ નામકર્મ કહેવાય છે.
આહારક અંગોપાંગ - આ નામકર્મના ઉદયથી આહારક શરીરને વિષે અંગ ઉપાંગને અંગોપાંગ પ્રાપ્ત કરાવે તે આહારક અંગોપાંગ નામકર્મ કહેવાય છે.
બંધન :- સામાન્ય રીતે શરીરના નામ પ્રમાણે બંધન નામ કર્મના નામો હોય છે છતાં પણ એક સાથે જીવ વધારેમાં વધારે શરીરબંધ કરે તો ૪ શરીર બાંધે છે. ઓછામાં ઓછા શરીરબંધ કરે તો ૩ શરીર બાંધે છે
ઔદારિક તૈજસ કાર્મણ,-વૈક્રિય તૈજસ કાર્પણ
(અને વૈક્રિય-આહારક-તૈજસ-કાર્પણ એ ચાર શરીર)
આ કારણથી શરીર નામકર્મને પુદ્ગલોનો જે જથ્થો મળેલો હોય છે તે આ શરીરોથી મિશ્રણવાળો હોય છે. તેના કારણે બંધન નામ કર્મના ૧૫ ભેદ થાય છે.
પૂર્વે ગ્રહણ કરેલ ઔદારિક પુદ્ગલોની સાથે નવા ગ્રહણ કરતા ઔદારિક આદિ પુદ્ગલોને સંબંધ કરી આપનાર અથવા એકમેક કરનાર બંધનનામકર્મ કહેવાય છે અને લાખ અથવા રાખ સમાન કહેલ છે.
સંધાન :- શરીરની રચનાનુસારે પુગલોને એકઠા કરે તે સંધાતન નામકર્મ કહેવાય છે અને દંતાલી સરખું કહેલું છે.
(૧) ઔદારિક સંઘાતન :- ઔદારિક શરીરના ઉદય વખતે સત્તામાં રહેલા ઔદારિક વર્ગણાના પુગલોને ઉદયમાં લાવીને એકમેક કરનાર કર્મતે ઔદારિક સંઘાતન નામકર્મ કહેવાય છે, વૈક્રિય આદિ ૪ સંધાતન એજ રીતે જાણી લેવા.
સંધયણ - હાડકાની રચના વિશેષ જેને વહેવારમાં શરીરનો બાંધો કહેવાય તે સંધયણ કહેવાય છે તેના ૬ ભેદ છે.
(૧) વજ>ષભનારાચ સંઘયણ- વજ એટલે ખીલો, ઋષભ એટલે પાટો અને નારાચ એટલે મર્કટબંધ એટલે કે જે હાડકાની રચના વિશેષ મર્કટબંધ ઉપર હાડકાનો પાટો અને આખા મર્કટબંધને આરપાર પ્રાપ્ત થાય તેવો હાડકાનો ખીલો હોય તેને વજ8ષભનારાચ સંઘયણ કહેવાય છે.
(૨) ત્રીષભનારાચ સંઘયણ :- જે હાડકાંની રચના વિશેષ મર્કટબંધ તથા ઉપર હાડકાંનો પાટો રહેલો હોય તે ઋષભનારાચ સંઘયણ કહેવાય છે.
(૩) નારાચ સંઘયણ - જે હાડકાંની રચના વિષેશમાં માત્ર મર્કટબંધ જેવી રચના હોય તે મારા સંઘયણ કહેવાય છે.
(૪) અર્ધનારા સંઘયણ - જે હાડકાંની રચના વિષેશમાં એકબાજુ અડધો મર્કટબંધ હોય અને બીજી બાજુ હાડકાંની ખીલીઓ જેવા હાડકા હોય અર્ધનારાચ સંઘયણ કહેવાય છે.
(૫) કિલીકા સંઘયણ - જે હાડકાંની રચના વિશેષ માત્ર એકબીજા ખીલીઓ જેવા હાડકાથી સંઘાયેલા હોય તે કિલીકા સંઘયણ કહેવાય છે. . છે
(૬) છેવટું (વાત) સંઘયણ - જે હાડકાની રચના વિશેષ એ

Page #50

૪૩
ગ્રંથ ભાગ-૧ સપરસ અડીને રહેલા હોય કે જેના કારણે વારંવાર સેવા માંગ્યા કરે તે છેવટું હવા સેવાર્ય સંઘયણ કહેવાય છે. • સંસ્થાન :- શરીરનો આકાર વિશેષતે સંસ્થાન કહેવાય છે. તેના ૬ ભેદ છે. (૧) સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન :- લક્ષણ યુક્ત પ્રમાણ યુક્ત સર્વ અવયવે સામુદ્રિક ત્ર અનુસાર, સર્વપ્રકારે શુભ હોય પુરુષ પોતાના અંગુલે ૧૦૮ અંગુલ ઉંચો મ (તિર્થકરોને ૧૨ અંગુલની શીખા હોય જેથી ૧૨૦ અંગુલ ઉંચા હોય છે, તેમાં ક એટલે એડી ઉપરનો ભાગ ૪ અંગુલ, જંધા ૨૪ અંગુલ, ઢીંચણ ગુડાનો ઢેડો
અંગુલ, સાથળ ૨૪ અંગુલ, ભાગ ૧૨ અંગુલ, ઉદર ૧૨ અંગુલ, છાતિ ૧૨ "ગુલ, ગ્રીવા ૪ અંગુલ, મુખ ૧૨ = ૧૦૮ અંગુલ થાય પગનું તળિયું અંગુઠા હિત ૧૪ અંગુલ દીર્ધ વિસ્તૃત ૬ અંગુલ, કેડની લંબાઈ ૧૮ અંગુલ, છાતીનો
તાર ૨૪ અંગુલ, આગલીઓ સાથે હાથની લંબાઈ ૪૬ અંગુલ, મસ્તકની “રિધિ ૩ર અંગુલ, જંધાની પરિધિ ૧૮ અંગુલ, જાનુનિ પરિધિ ૨૧ અંગુલ, થળની પરિધિ ૩૨ અંગુલ, નાભિ નીચે ૪૬ અંગુલ, છાતી તથા પીઠ મળીને કે અંગુલ, અને ગ્રીવાની ૨૪ અંગુલ પરિધિ હોય છે અંગુલી આદિના બીજા માણ પણ અનેક છે.
અથવા જેના ચારે ભાગ એક સરખા હોય એટલે કે પદમાસને રહેલા મનુષ્યની ઈચણની લંબાઈ, જમણા ઢીચણથી ડાબા ખભાની લંબાઈ, ડાબા ઢીંચણથી મણા ખભાની લંબાઈ, અને પલાઠીના મધ્ય ભાગની લલાટ સુધીની લંબાઈ. | ચારે એક સરખી હોય તે સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કહેવાય છે. (૨) ન્યગ્રોધ પરિમંડળ સંસ્થાન :- નાભિની ઉપરનો ભાગ લક્ષણોપેત અને ન હોય અને નીચેનો ભાગ લક્ષણ રહિત હોયતે ન્યગ્રોધ પરિમંડળ સંસ્થાન હેવાય. (૩) સાદિ સંસ્થાન :- નાભિની નીચેનો ભાગ લક્ષણો પેત અને શુભ હોય ન ઉપરનો ભાગ લક્ષણથી રહિત હોય તે સાદિ સંસ્થાન કહેવાય છે. { (૪) વામન સંસ્થાન :- મસ્તક ગ્રીવા હસ્ત ચરણ લક્ષણ રહિત હોય અને બતી ઉદર વગેરે લક્ષણથી યુક્ત હોય તે વામન સંસ્થાન કહેવાય છે. | (૫) કુન્જ સંસ્થાન :- મસ્તક ગ્રીવા હસ્ત ચરણ લક્ષણવાળા હોય અને છાતી દર વગેરે લક્ષણથી રહિત હોય તે કુન્જ સંસ્થાન કહેવાય છે. [(૬) હુંડક સંસ્થાન :- શરીરના સઘળાય અવયવો શાસ્ત્રોક્ત લક્ષણથી રહિત ય તે હુંડક સંસ્થાન કહેવાય છે. વર્તમાન કાળમાં છએ સંસ્થાનમાંથી કોઈને કોઈ સંસ્થાન હોઈ શકે છે પરંતુ યણ છેલ્લું છેવટ્ટે જ હોય છે. વર્ણ :- શરીરને વિષે જે વર્ણાદિ પેદા થાય તે વર્ણાદિ નામ કર્મના ઉદયના રણે થાય છે વર્ણ પાંચ છે (૧) કાળો (૨) લીલો (૩) લાલ (૪) પીળો (૫)
કાળો વર્ણઃ જે વર્ણનામકર્મના ઉદયથી જીવના શરીરને વિષે કાળો વર્ણ પેદા આ તે કૃષ્ણવર્ણનામ કર્મ કહેવાય છે.

Page #51

૪૪
કર્મગ્રંથ ભાગનીલવર્ણઃ જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે નીલ વર્ણ અથવા લીલી વર્ણ પ્રાપ્ત થાય તે નીલવર્ણ નામકર્મ કહેવાય છે.
લાલવર્ણ ઃ જે કર્મના ઉદયથી જીવના શરીરને વિષે લાલ વર્ણ પેદા થાય રક્ત વર્ણનામકર્મ કહેવાય છે.
પીળોવર્ણ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે પીળો વર્ણ પેદા થાય પીતવર્ણનામ કર્મ કહેવાય છે.
શ્વેતવર્ણઃ- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે શ્વેતવર્ણ પેદા થાય તે મને વર્ણનામકર્મ કહેવાય છે.
સુગંધ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે પક્ષીની જેવી સુવાસ પે થાય તે સુગંધનામ કર્મ કહેવાય છે. | દુર્ગધ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે લસણાદિ જેવી ગંધ પેજ થાય તે દુર્ગધ નામ કર્મ કહેવાય છે.
રસ :- (૧) તીખો : જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિશે તીખો એટ મરી-મરચી આદિ જેવો રસ પેદા થાય તે તિક્તરસ નામકર્મ કહેવાય છે.
(૨) કડવો રસ : જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે કડવા લીમડા જેવો કે દરિયાના જેવો રસ પેદા થાય તે કટ્ટ રસ નામકર્મ કહેવાય છે.
(૩) તરો રસ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે ત્રિફળા જેવો તુ રસ પેદા થાય તે તરોરસ નામકર્મ કહેવાય છે.
(૪) ખાટો રસ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે આમલી જેવો રસ પેદા થાય તે ખાટો રસ નામ કર્મ કહેવાય છે. (૫) મીઠો રસ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે શેરડી આદિ જેવો રસ પેદા થાય તે મધુર રસનામ કર્મ કહેવાય છે.
સ્પર્શ : (૧) ગુરુ સ્પર્શ : જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે ભા. ચામડી આદિ અર્થાત કઠોરતારૂપ સ્પર્શ પેદા થાય તે ગુરૂસ્પર્શનામકર્મ કહેવાય છે
(૨) લધુ સ્પર્શ : જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે કઠોર ચામડી વિગે ન રહેતાં હળવો સ્પર્શ લાગતો હોય તે લધુ સ્પર્શ નામકર્મ કહેવાય છે. | (૩) શીત સ્પર્શ : જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું શરીર શીત એટલે કે ઠંડ હોય ? અર્થાત શીત સ્પર્શવાળું હોય તે શીત સ્પર્શનામ કર્મ કહેવાય છે.
(૪) ઉષ્ણ સ્પર્શ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે ઉષ્ણતા રહેવું હોય તે ઉષ્ણસ્પર્શનામકર્મ કહેવાય છે.
(૫) મૃદુ સ્પર્શ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું શરીર કોમળ હોય તે છે સ્પર્શનામ કર્મ કહેવાય છે.
(૬) કર્કશ સ્પર્શ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે કર્કશતા પ્રા. થયેલી હોય તે કર્કશ નામકર્મ કહેવાય છે. •
(૭) સ્નિગ્ધ સ્પર્શ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે ચિકાશ પ્રાર

Page #52

ગ્રંથ ભાગ-૧ રેલી હોય તે સ્નિગ્ધ સ્પર્શ નામકર્મ કહેવાય છે. | (૮) રૂક્ષ સ્પર્શ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે રૂક્ષતા રહેલી હોય રૂક્ષ સ્પર્શ નામકર્મ કહેવાય છે. નરકાનુપૂર્વિઃ - જે કર્મોનો ઉદય બળાત્કારે જીવને નરકગતિ સન્મુખ લઈ જાય તે નરકાનુપૂર્તિ નામકર્મ કહેવાય છે. ' તિર્યંચાનપ4િ :- જે કર્મોનો ઉદય જીવોને વળાંકથી અથવા બળાત્કારે
ચગતિ તરફ લઈ જાય છે તે તિર્યંચાનુપૂર્તિ નામકર્મ કહેવાય છે. 1 મનુષ્યાનુપૂર્તિ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોને વળાંકથી અથવા બળાત્કાર નુષ્યગતિ તરફ લઈ જાય તે મનુષ્યાનુપૂર્તિ નામકર્મ કહેવાય છે. | દેવાનુપૂર્તિ - જે કર્મોનો ઉદય જીવોને વળાંકથી અથવા બળાત્કારે દેવગતિ રફ લઈ જાયતે દેવાનુપૂર્તિ નામકર્મ કહેવાય છે. શુભ વિહાયોગતિ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોની ચાલ હંસ અને હાથી જેવી ય તે શુભ વિહાયોગતિ નામકર્મ કહેવાય છે. | અશુભ વિહાયોગતિ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવની ચાલ ઉંટ-અશ્વ જેવી હોય તે શુભવિહાયોગતિ નામકર્મ કહેવાય છે. પરાઘાત નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી પોતે શક્તિમાં નબળો હોવા છતાં પણ મા બળવાન માણસોને પોતાના શરિરની આકૃતિથી હંફાવી દે અથવા ઠંડો પાડી Jતે પરાધાત નામકર્મના ઉદયવાળો જીવ કહેવાય છે. ઉચ્છવાસ નામકર્મ - જે કર્મના ઉદયથી જગતમાં રહેલા શ્વાસોશ્વાસ વર્ગણાના દંગલોને ગ્રહણ કરીને ઉચ્છવાસ રુપે પરિણામાવી નિશ્વાસ રુપે વિસર્જન કરે તે ચ્છિવાસ નામકર્મ કહેવાય છે. 3 આતપ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું પોતાનું શરીર શીત હોવા છતાં શિના પ્રકાશના કિરણો જેમ જેમ દૂર થતાં જાય તેમતેમ ઉષ્ણતા પ્રાપ્ત થતી જાય તે સાતપનામકર્મ કહેવાય છે. આ નામકર્મનો ઉદય સૂર્યના વિમાનમાં એટલેકે સૂર્યના ધમાન રુપે રહેલા પૃથ્વીકાય જીવોને જ હોય છે. બીજા કોઈને હોતો નથી. 3 ઉદ્યોત નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું પોતાનું શરીર શીત હોય અને 'ના પ્રકાશના કિરણો પણ શિતળતા પ્રાપ્ત કરાવે તે ઉદ્યોતનામ કર્મ કહેવાય છે. 1 અગુરુલધુ નામકર્મ - જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું શરીર ગુરૂ એટલે કે ભારે પણ નહિ અને લધુ એટલે હલકું પણ નહિ પરંતુ સમ હોય તે અગુરુલઘુ નામકર્મ દેવાય છે. જિનનામ કર્મ - જે કર્મના ઉદયથી જીવો ત્રણેલોકને વિષે પૂજ્યતાને પામે તે વિનામ કર્મ કહેવાય છે. નિર્માણ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે અંગોપાંગ વગેરે પ્રાપ્ત થયેલ હોય તેની યથા યોગ્ય રચના વિશેષ કરવી તે નિર્માણ નામકર્મ વાય છે. .ઉપઘાત નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે કોઈપણ

Page #53

કર્મગ્રંથ ભાગ
૪૬
અંગ-ઉપાંગ કે અંગોપાંગ અથવા શરીરના વિશેષ અવયવો (તલ-મસા) વગેરે કારણે જીવ પોતે પીડા પામે તે ઉપધાત નામકર્મ કહેવાય છે.
ત્રસ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને હલન-ચલન કરવાની શક્તિ પ્રા થાય છે તે ત્રસ નામ કર્મ કહેવાય છે.
બાદર નામકર્મ :- જે નામકર્મના ઉદયથી જીવોને સ્થુળપણું પ્રાપ્ત થાય છે બાદરનામકર્મ કહેવાય છે.
પર્યાપ્ત નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવ પોતાને મળેલી સંપૂર્ણ પર્યાપ્ત પ્રાપ્ત કરે તે પર્યાપ્ત નામકર્મ કહેવાય છે.
પ્રત્યેક નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને પોતપોતાનું એકએક શરીર પ્રા થાય છે તે પ્રત્યેક નામકર્મ કહેવાય છે.
સ્થિર નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે હાડકાં- દાંત વગે સ્થિર રૂપે હોય છે તેને સ્થિર નામકર્મ કહેવાય છે.
શુભ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે નાભી ઉપર અવયવો પ્રાપ્ત થાય છે તે શુભ નામકર્મ કહેવાય છે.
શુભગ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું શરીર બેડોળ હોય- કદરૂપો હો જોવો ગમે નહિં બોલાવવાની ઈચ્છા થાય નહિ છતાં તે જીવને બોલવવાનું મ થાય તે શુભગનામકર્મ કહેવાય છે.
સુસ્વર નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને કંઠ એટલે કે અવાજ સારો મ તે સુસ્વર નામકર્મ કહેવાય છે.
આઠેય નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવો ખોટું વચન બોલતા હો ભગવાનના વચનથી વિરુદ્ધ પ્રવચન કરતા હોય છતાં પણ તે સાંભળવા ગ્રહ કરવા જેવું લાગે તે આદેય નામકર્મ કહેવાય છે.
યશ નામકર્મ :- આ લોકમાં જે ખ્યાતિ-યશ એટલે પોતાના દેશમાં જે ખ્યા તે યશ અને બીજા દેશોમાં ખ્યાતિ તે કિર્તિ કહેવાય છે. પોતે કામ કરતો ન હોય ખરાબ કામ કરતો હોય છતાં દુનિયામાં જેની ખ્યાતિ કિર્તિ પ્રસરતી જાય તે મૂ નામકર્મ કહેવાય છે.
સ્થાવર નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને હલન ચલન કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી તે સ્થાવર નામકર્મ કહેવાય છે.
સુક્ષ્મ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીર એક બે સંખ્યાતા અસંખ્યાતા ભેગા થવા છતાં દેખી શકાતા નથી એવા શરીર પ્રાપ્ત થાય તે સુક્ષ નામકર્મ કહેવાય છે.
અપર્યાપ્ત નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને જેટલી પર્યામિ કહેલી છે તે પર્યાપ્તિ પૂર્ણ ન કરે અર્થાત્ છેલ્લી પર્યાપ્ત અધૂરીએ મરણ પામે તે અપર્યા નામકર્મ કહેવાય છે.
સાધારણ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોને અનંતા જીવો વચ્ચે ૧ શરીર પ્રાપ્ત થાય તે સાધારણ નામકર્મ કહેવાય છે.

Page #54

४७
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
અસ્થિર નામકર્મ :- જે કર્મના, ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે-જીભઅંગોપાંગ- વગેરે અસ્થિરતા રુપ પ્રાપ્ત થાય છે તે અસ્થિર નામકર્મ કહેવાય છે.
અશુભ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોના શરીરને વિષે નાભિ નીચેના અવયવો જે પ્રાપ્ત થાય તે અશુભ નામકર્મ કહેવાય છે.
દુર્ભગ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોનું શરીર રૂપવાન હોય- દેખાવડો હોય જોવા બોલાવવાનું મન થવું જોઈએ છતાં પણ તેની સામે જોવા કે બોલાવવાનું મન ન થાય તે દુર્ભગ નામકર્મ કહેવાય છે.
દુસ્વર નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવોનો કંઠ (સ્વર) સુંદર મધુર ન હોય તે દુસ્વર નામકર્મ કહેવાય છે.
અનાદેય નામકર્મ :- જે કર્મને ઉદયથી જીવો સાચું બોલતા હોય ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ પ્રરૂપણ કરતા હોય એવા વચનોને પણ સાંભળવા કે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય ન લાગે તે અનાદેય નામકર્મ કહેવાય છે.
અયશ નામકર્મ :- જે કર્મના ઉદયથી જીવો સારું કાર્ય સારાભાવથી તન-મન પરોવીને કરવાં છતાં તેનો અપયશ જ ફેલાય અર્થાત અયશ મળતો હોય તે અયશ નામકર્મ કહેવાય છે.
ગોત્ર કર્મ :- જેનો ઉદય આત્માને ઉચ્ચ-નીચ કુળને વિષે જન્મ અપાવે તે ગોત્ર કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ કુંભાર જેવું છે, કારણ કે કુંભાર સારા નરસા અનેક પ્રકારના ઘડાઓ બનાવે છે તેની જેમ સારા નરસાપણું પ્રાપ્ત કરાવે તે ગોત્ર કર્મ કહેવાય છે.
(૧) ઉચ્ચગોત્ર : ધર્મ અને નિતિના રક્ષણ કરવાના કારણથી જે કુળની ચિરકાળ પ્રસિદ્ધિ થયેલી હોય તે ઉચ્ચગોત્ર કર્મ કહેવાય છે.
(૨) નીચ ગોત્ર : અધર્મ-અનિતિના કારણથી જે કુળની ચીરકાળ પ્રસિદ્ધિ થયેલી હોય તે નીચગોત્ર કહેવાય છે.
અંતરાય કર્મ :- આત્માની દાનાદિ શક્તિઓ રુપ જે ગુણો તેમાં વાત કરનાર તે અંતરાયકર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ ભંડારી સરખું છે તેના પાંચ ભેદ છે. (૧) દાનાંતરાય (૨) લાભાંતરાય (૩) ભોગવંતરાય (૪) ઉપભોગાંતરાય (પ) વિર્યાતરાય
દાનાંતરાય : દાન આપવાની સામગ્રી હોય, સામે સુપાત્ર કે પાત્ર હોય, દાનના ફળને જાણતો હોય છતાં પણ આપવાનો ઉત્સાહ એટલે મન પેદા ન થાય તે દાનાંતરાય કર્મ કહેવાય છે. - લાભાંતરાય - દાતા ઉદાર હોય, દાતાને ઘેર વસ્તુ હોય યાચકમાં કુશળપણું હોવા છતાં પોતે ધાર્યો એવો લાભ શક્તિ મુજબનો ન મેળવી શકે તે લાભાંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
ભોગવંતરાય - એકવાર ભોગવવા યોગ્ય સામગ્રી હોવા છતાં, ભોગવવાની શક્તિ હોવા છતાં તે સામગ્રીનો ભોગવટો ન થાય તે ભોગાંતરાય કર્મ કહેવાય
ઉપભોગવંતરાય - વારંવાર ભોગવવા યોગ્ય સામગ્રી હોવા છતાં, શક્તિ હોવા

Page #55

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૪૮
છતાં તેનો ભોગવટો ન કરી શકે તે ઉપભોગાંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
વિર્યંતરાય કર્મ :- યુવાન વય હોવા છતાં, નિરોગી શરીર હોવા છતાં, બળવાન હોવા છતાં, પોતાના વિર્યનો ઉપયોગ ન કરી શકે તે વિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
સાંસારિક કાર્યો ન કરી શકે તે બાલવિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે. દેશવિરતિના પાલનની ચાહના હોવા છતાં પાલન ન કરી શકે તે બાલ પંડિત વિર્યંતરાય કહેવાય છે, તથા સમ્યગ્ દ્રષ્ટિ અને સાધુઓ મોક્ષની ચાહના રાખતા હોવા છતાં પણ તે માટેની જે ક્રિયા જ્ઞાની ભગવંતોએ બતાવેલી છે તે ક્રિયાને કરી ન શકે એટલે કે ક્રિયાને વિશે પોતાનું વીર્ય ફોરવી ન શકે તે પંડિત વિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
કર્મબંધના કારણો :
સામાન્ય રીતે ૧ થી ૫ ઈંદ્રિય સુધીના સઘળાય જીવો (એટલે કે ૧ થી ૧૦ ગુણસ્થાનકમાં વિદ્યમાન) સમયે સમયે આયુષ્ય કર્મ સિવાય સાતે કર્મોનો બંધ કરે છે. આના કારણે સમયે સમયે એક જ અધ્યવસાયથી પુણ્ય પ્રકૃતિઓ અને પાપ પ્રકૃતિઓ સતત બંધાયા કરે છે તેમાં જ્યારે જ્યારે કષાય-અવિરતિ-યોગાદિનો વિશેષ જોરદાર ઉદય વિશેષ રીતે તેને કર્મનો બંધ કરે છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વિશેષ બાંધવા માટે જે જે કારણનું સેવન થતું હોય તેનાથી પ્રધાનપણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સ્થિતિ-રસ વિશેષ પડે અને બાકીના બીજા કર્મોને વિષે ગૌણ પણે સ્થિતિરસ બંધાય છે.
જ્ઞાનાવરણીય આદિકર્મબંધના વિશેષ કારણો :
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મબંધના કારણો :- જ્ઞાન સંબંધમાં જ્ઞાન પ્રત્યે અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવાના હેતુંઓને વિષે જે વિઘ્ન-નિન્જીવપણું- પશુનતા-જ્ઞાનની આશાતના-જ્ઞાનનો ઘાત કરવો તથા જ્ઞાન પ્રત્યે મત્સરભાવ ધરાવવો તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે.
જ્ઞાન ભણનારને અથવા જ્ઞાનીને અંતરાય ક૨વો, જ્ઞાન આપનાર ગુરૂનું નામ બોલવું નહિં જ્ઞાન આપનાર ગુરૂની ચાડી કરવી, તેમની આશાતના કરવી તેમનો ધાત કરવો અને જ્ઞાનવાન પ્રત્યે ઈર્ષાકરવી-અદેખાઈ કરવી અને પોતાથી આગળ ન આવી જાય તેવો પ્રયત્ન કરવો તે સર્વે જ્ઞાનાવરણીય કર્મો બાંધવાના કારણો કહ્યા છે.
સામાન્ય રીતે વર્તમાન કાળમાં મોટાભાગના જીવોને સમ્યનિ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ-કંટાળો અને તેના કારણે અવજ્ઞા દોષ રહેલો દેખાય છે, તેથી સમયે સમયે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાયાજ કરે છે તથા કોઈપણ અક્ષરવાળી ચીજ ખાવી-ખાવાની ચીજ અક્ષર લખેલા કાગળોમાં લાવવી તેમાં વાપરવી તથા જ્ઞાન અને જ્ઞાનના સાધન કે જ્ઞાનના અક્ષરવાળા કાગળો પાસે રાખીને લધુનીતિ વડી નિતી કરવી તે કાગળો માથા નીચે મુકીને સૂઈ જવું લખેલા કાગળો પર બેસવું, થુંક લગાડવું, પગ લગાડવો તથા સુતા સુતા જ્ઞાનના પુસ્તકો વાંચવા આ બધા જ્ઞાનાવરણીય કર્મને બાંધવાના કારણો જણાય છે.
દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો ઃ- દર્શનના સંબંધમાં દર્શનવાળાઓ પ્રત્યે

Page #56

૪૯.
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ દર્શન ઉત્પન્ન કરવાના હેતુઓમાં જે અંતરાય કરવો તેના ગુણને ઓળવવા-દર્શનીય ચીજની ચાડી ખાવી, દર્શનીય પદાર્થોની આશાતના કરવી દર્શનીય પદાથોનો નાશ કરવો તથા દર્શનીય સચેતન કે અચેતન પદાર્થો પ્રત્યે ઈર્ષા કરવી, અદેખાઈ ઘરવી તે દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે.
ચાર પ્રકારના દર્શનની (ઉપશમ-ક્ષપોયમ-વેદક-ક્ષાયિક) વિપરિત પ્રરૂપણા કરવી અથવા દર્શન પ્રાપ્ત કર્યું છે જેમણે તેમના પ્રત્યે તથા દર્શન ઉત્પત્તિના કારણો પ્રત્યે વિમ કરવા, તેમના નામ આદિ ઓળવવા, તેમના પ્રત્યે ઈર્ષા કરવી તે દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો સમજવા. શાતા વેદનીય કર્મબંધના કારણો -
દેવપૂજા ગુરુસેવા (સંસારમાં વડીલો તથા મા બાપની સેવા) પાત્ર દાન (પાત્ર સુપાત્રનું દાન) દયા (અનુકંપા એટલે દ્રવ્યદયા અને ધર્મ રહિત જીવો પ્રત્યે ધર્મ પેદા કરવા માટેની જે કરૂણા તે ભાવદયા) રાગ પૂર્વકનું સંયમ, દેશવિરતિ, અકામ નિર્જરા, નિયમ અને વ્રતાદિમાં અતિચાર ન લગાડવા અને આત્માને પવિત્ર રાખવો તે શૌર્ય-બાળતપ તથા શુદ્ધ પરિણામ પેદા કર્યા બાદ સકામ નિર્જરા કરતો કરતો વિશુદ્ધ પરિણામની વૃદ્ધિ થાય ઈત્યાદિ શાતા વેદનીય કર્મબાંધવાના કારણો છે. અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવાના કારણો :
દેવપૂજા ન કરે, ગુરૂસેવા ન કરે,- પાત્રમાં દાન દેવાની ભાવના ન હોય,પરિણામે નિષ્ફર હોય, સ્વભાવ ક્રોધીલો હોય, અવિરતીનું સેવન, પોતાને દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ, પરને દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ, બન્નેને દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ, શોક, વધ, તાપ, આક્રંદ કરવું, વિલાપ કરવો કે પશ્ચાતાપ ઉત્પન્ન કરવો તથા બીજાને કરાવવો તે અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવાના કારણો કહેલો છે. | દર્શન મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો :- વિતરાગના-વિતરાગ શાસ્ત્રના સંધના-ધર્મના-સર્વ દેવતાઓના અવર્ણવાદ બોલવા, તીવ્ર મિથ્યાત્વના પરિણામ કરવા, સર્વજ્ઞ અને સિદ્ધમાં દેવપણું ન માનવું તેમ વિપરીત ભાવ બતાવવો, તેમના ગુણાદિકને ઓળવવા, ઘાર્મિક માણસોને દુષણ આપવું, ઉન્માર્ગે ચાલવાનો ઉપદેશ કરવો, અનર્થ કરવાનો આગ્રહ રાખવો, અસંયમીર્ની પુજા કરવી, વિચાર કર્યા વિના કોઈપણ કાર્ય કરવું અને ગુરુ વગેરેની આશાતના અવજ્ઞા કરવી તે દર્શન મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે. દર્શન મોહનીયને વિષે ૧ મિથ્યાત્વ મોહનીય બંધાય છે માટે મિથ્યાત્વ બાંધવાના કારણો પણ કહીએ તો ચાલે. ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો -
કષાયના ઉદયથી આત્માના તીવ્ર પરિમામ પેદા થવા તે ચારિત્ર મોહનીય બાંધવાના કારણો છે. એટલે કે અનુકુળ પદાર્થોની ઈચ્છા અથવા તૃષ્ણા તથા પ્રતિકુળ પદાર્થો પ્રત્યે દ્વેષ નારાજી કંટાળો એ કષાય મોહનીય બાંધવાના કારણો છે.
હાસ્ય મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો : મશ્કરી કરવાની ટેવ, કામ ઉત્પન્ન કરે એવી સ્ત્રી આદિની હાંસી કરવી તે સકામ ઉપહાસ કહેવાય છે. વિશેષ હસવાનો સ્વભાવ બહુ બોલવાનો સ્વભાવ અને દિનતા બતાવનારી યુક્તિ તે હાસ્ય મોહનીય કર્મના કારણો છે.

Page #57

૫૦
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ રતિ મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો : અનેક દેશોગામો તથા જોવા લાયક સ્થળોને જોવાની ઉત્કંઠા, અનેક પ્રકારે રમવું, ખેલવું, રમતાં અને ખેલતાં બીજાના ચિત્તને આકર્ષવું અથવા વશ કરવું તે રતિ મોહનીય બાંધવાના કારણો છે.
અરતિ મોહનીય બાંધવાના કારણો : (૧) અસૂયા :- (ગુણમાં દોષનું આરોપણ કરવું) ૧૮ પાપ-સ્થાનકોમાંથી કોઈપણ પાપનું વિશેષ રીતે કે સામાન્ય રીતે સેવન કરવાનો સ્વભાવ, બીજાના આનંદનો નાશ કરવો. કોઈનું ખરાબ થતું હોય અથવા અમંગળની વાતો સાંભળવા મળે તો તેને જોઈ સાંભળીને તેનો ઉપહાસ કરવો તે અરતિ મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે.
• ભય મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો : પોતામાં ભયના પરિણામ હોય બીજાને ભય પેદા કરવામાં કુશળ-બીજાને ત્રાસ પમાડવામાં કુશળ તથા દયા રહિતપણું આ ભય મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે.
શોક મોહનીય કર્મ બંધવાના કારણો - પોતે શોક ઉત્પન્ન કરી શોચ કરવો (બીજાને દુઃખી કરાવવા) તથા રૂદન કરવામાં એટલે કે રોવામાં અતિ આસક્તિ કરવી અર્થાતુ પોતાનું ધાર્યું થતું ન હોય તો ધાર્યું કરાવવા અને ઈચ્છિત પદાર્થો પોતાથી નાશ પામ્યા હોય તેને મેળવવા, આસક્તિપૂર્વક રૂદન કરવું તે શોક મોહનીય કર્મબાંધવાના કારણો છે.
જુગુપ્સા મોહનીય કર્મ બાંધવાના કારણો :- ચતુર્વિધ સંઘના અવર્ણવાદ બોલવા. તેમના તરફ તિરસ્કાર બતાવવો અને સદાચારની નિંદા કરવી તે જુગુપ્સા મોહનીય કર્મ બંધવાના કારણો છે.
પુરુષવેદ બાંધવાના કારણો :- પોતાની સ્ત્રીમાં સંતોષ, ઈષ રહિત સ્વભાવ, મંદ કષાય અવક્રાચાર, શીલ એટલે કે સરળતા યુક્ત મનવાળો શુભ આચાર આ પુરુષવેદ બાંધવાના કારણો છે.
સ્ત્રીવેદ બાંધવાના કારણો :- ઈર્ષા-વિષયોમાં લોલુપતા-જુઠું બોલવું- અતિ વક્રતા- એટલે કે વારંવાર માયાનું સેવન કરવું તથા પરસ્ત્રીના વિલાસમાં આસક્તિ કરવી આ સ્ત્રીવેદ બાંધવાના કારણો છે.
નપુંસકવેદ બાંધવાના કારણો :- સ્ત્રી-પુરુષ બન્નેને સેવવાનો અભિલાષ-ઉગ્ર. કષાય-તીવ્ર-કામેચ્છા-પાખંડ અને સ્ત્રીના વ્રતનો ભંગ કરવો તે નપુંસકવેદ બાંધવાના કારણો છે. ચારિત્ર મોહનીયના વિશેષ કારણો :- સાધુઓની નિંદા કરવી, ધર્મિષ્ઠ લોકોને વિધિ કરવા-મધુ માંસાદિથી અવિરત પુરુષોને પાસે અવિરતિની પ્રશંસા કરવી. દેશવિરતિ પુરુષોને વારંવાર અંતરાય કરવો. અવિરતિપણે સ્ત્રી આદિના ગુણોનું આખ્યાન (કહેવું) કરવું- ચારિત્રને દુષણ આપવું અને બીજાઓના કષાય નોકષાયની ઉદીરણા કરવી તે ચારિત્ર મોહનીય બાંધવાના કારણો કહ્યા છે. નરક આયુષ્ય બાંધવાના કારણો : -
રાત્રીભોજન કરવું- પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓનો વધ મહારંભ-મહાપરિગ્રહ-અનુગ્રહ કરવાનો ત્યાગ- માંસ ભોજન-સદા માટે સ્થિર રૂપે વૈર બુદ્ધિ, અનંતાનુબંધી કષાય, રૌદ્ર ધ્યાન, કૃષ્ણ, નીલ, કપોત, વેશ્યા અસત્ય ભાષણ,

Page #58

૫૧
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
પરદ્રવ્યહરણ,-વારંવાર મૈથુન સેવન અને ઈદ્રિયોનું વિવશપણું આ નરકઆયુષ્ય બાંધવાના કારણો કહ્યા છે.
વિંયંચ આયુષ્ય બાંધવાના કારણો : ઉન્માર્ગે ચાલવાની દેશના માર્ગનો નાશ, ગુપ્ત રીતે ધનનું રક્ષણ, આર્તધ્યાન, શલ્ય સહીતપણું, માયા, આરંભ, પરિગ્રહ, શીયળ, તથા વ્રતમાં અતિચારપણું કૃષ્ણ, નીલ તથા કાપોત લેશ્યા . તથા અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય આ તિંર્યંચ આયુષ્ય બાંધવાના કારણો કહેલા છે.
મનુષ્ય આયુષ્ય બાંધવાના કારણો ઃ- અલ્પઆરંભ તથા અલ્પપરિગ્રહ, સ્વાભાવિક કોમળતા, હૈયાની સરળતા, ધર્મ ધ્યાનને વિષે અનુરાગ, મધ્યમ પરિણામ એટલે કે સજ્જન માણસોના ગુણો, દાન દેવાની રૂચિ, દેવની પુજા, ગુરૂની પુજા, વહેવારૂચિત પ્રવૃત્તિ તથા લોક વિરૂદ્ધના ત્યાગના ગુણો એટલે કે લોક સમુહમાં મધ્યસ્થપણું આ મનુષ્ય આયુષ્ય બાંધવાના કારણો કહેલા છે.
દેવાયુષ્ય બાંધવાના કારણો ઃ- સરાગસંયમ, દેશ સંયમ, અકામ નિર્જરા, કલ્યાણ મિત્રનો પરિચય, ધર્મ શ્રવણ કરવાનું ધ્યેય, પાત્ર સુપાત્રમાં દાન, શક્તિ મુજબનો તપ, દેવગુરુધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા, ત્રણ રતની આરાધના, બાર તપ, અત્રિ, જળ વિગેરેથી મૃત્યુ પામવું, ગળે ફાંસો ખાવો આ બધા દેવાયુષ્ય બાંધવાના કારણો છે.
અશુભનામ કર્મ બાંધવાના કારણો :- મન, વચન, કાયાની વક્રતા, બીજાઓને છેતરવા, માયા પ્રયોગ કરવો, મિથ્યાત્વ, પિશુનતા (ચાડી ખાવી) મનની ચપળતા, બનાવટી સુવર્ણાદિ બનાવવું, ખોટી સાક્ષી પુરવી, વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શનું જુદી રીતે સંપાદન કરવું કોઈના અંગ ઉપાંગ કાપવા, કપાવવા, યંત્રની ક્રિયા, પંજરની ક્રિયા, ખોટા માપ, ખોટા તોલ, ખોટા ત્રાજવા બનાવવા, ખોટા ત્રાજવા વાપરવા, અન્યની નિંદા કરવી, આત્મ પ્રશંશા કરવી, હિંસા અસત્ય વચન બોલવું, ચોરી કરવી, અબ્રહ્મનું સેવન કરવું મોટા આરંભ સમારંભ કરવા, ઘણો પરિગ્રહ રાખવો, કઠોર વચન બોલવા કનિષ્ટ ભાષ્ય કરવું, સારા વેષાદિનો મદ કરવો, વાચાળ પણું, આક્રોશ કરવો, સૌભાગ્યનો નાશ કરવો, કામણ કરવું, ત્યાગીપણાની વિડંબણાથી ઉન્માર્ગે ગમન કરવું, યતિ વિગેરે થઈને બીજાઓને કૌતુક ઉત્પન્ન કરવું, વેશ્યાદિને અલંકાર આપવા, દાવાનળ સળગાવવા દેવાદિકની પુજાને બહાને સુગંધી પદાર્થોની ચોરી કરવી, તીવ્ર કષાય કરવો, ચૈત્ય ઉપાશ્રય ઉદ્યાન અને પ્રતિમાઓનો નાશ કરવો, અંગારકર્મ આદિ ૧૫ કર્માદાનની ક્રિયાઓ કરવી ઈત્યાદિ અશુભ નામકર્મ બાંધવાના કારણો હોય છે.
શુભનામ કર્મ બાંધવાના કારણો :- ઉપર કહેલા આશ્રવોથી વિપરીત આશયો, મન-વચનકાયાની સરળતા, મિથ્યાત્વની મંદતા, ચિત્તની પ્રસન્નતા, ન્યાય સંપન્ન વૈભવ, સાદાચારનું સેવન, પોતાના દોષની નિંદા, બીજાના ગુણોની પ્રશંસા, યથાસક્તિ બ્રહ્મચર્યનું પાલન, અલ્પ પરિગ્રહ, અલ્પ આરંભ, દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા, તથા ત્યાગ ભાવનાની વૃત્તિ ચૈત્ય, ઉપાશ્રય આદિનું રક્ષણ, ધાર્મિક પુરુષોનું દર્શન, સંભ્રમ અને પ્રમાદનો નાશ, સદ્ભાવનું અર્પણ, સંસારની ભીરૂતા, ક્ષાંતિ વગેરે ગુણો પ્રગટ કરવા ઈત્યાદિ શુભેનામકર્મ બાંધવાના કારણો કહેલ છે.
તિર્થંકરો નામકર્મ બાંધવાના કારણો છે. વીશ સ્થાનકની આરાધના તે વીસે પદોના નામ આ પ્રમાણે છે.

Page #59

પર
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૧) અરિહંત પદ
(૧૧) બ્રહ્મચર્ય સેવનમાં અપ્રમાદ (૨) સિદ્ધપદ
(૧૨) વિનય (૩) ગુરુપદ
(૧૩) જ્ઞાનાભ્યાસ (૪) સ્થવિર પદ
(૧૪) તપ (૫) બહુશ્રુતપદ
(૧૫) ત્યાગ (દાન) (૬) ગચ્છ પદ
(૧૬) શુભધ્યાન (૭) શ્રતજ્ઞાન પદ * (૧૭) તિર્થ પ્રભાવના (૮) તપસ્વી ભક્તિ પદ (૧૮) ચતુર્વિધ સંઘને સમાધિ ઉપજાવવી
તથા સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરવી (૯) આવશ્યકાદિ ક્રિયામાં એકાગ્રપણું (૧૯) અપૂર્વ જ્ઞાનનું ગ્રહણ કરવું
એટલે કે ઉલ્લાસ પૂર્વક નવા નવા
જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો (૧૦) ચારિત્રની સ્થિરતા પદ (૨૦) સમક્તિ દર્શનની શુદ્ધિ
આ અવસર્પિણી કાળના ૨૪ તિર્થકરોમાંથી પહેલા છેલ્લા તિર્થકરોએ આ વસે પદની આરાધના કરેલી છે. (ત્રીજે ભવે) અને બીજા તિર્થંકરોએ તેમાંથી ૧-૨ અથવા ૩ સ્થાનકોની આરાધના કરેલી છે. આ તિર્થંકરો નામ કર્મ બાંધવાના કારણો હોય છે.
નીચ ગોત્ર બાંધવાના કારણો : પરનિંદા, દેવ ગુરુ ઘર્મની અવજ્ઞા, તથા ઉપહાસ, સગુણનો લોપ, અન્યના છતા અછત દોષનું કથન, પોતાની પ્રશંસા, પોતાના છતા અછતા ગુણના વખાણ, પોતાના દોષોનું આચ્છાદન અને જાતિ મદ, કુળમદ વગેરે આઠ પ્રકારના મદનું સેવન આ બધા નીચ ગોત્ર બાંધવાના કારણો
છે.
| ઉચ્ચગોત્ર બાંધવાના કારણો : નીચ ગોત્ર બાંધવાના જે કારણો કહ્યા છે તેનાથી વિપરિત એટલે કે આત્મનિંદા, દેવગુરુ ધર્મની શક્તિ મુજબની ભક્તિ તથા ગુણોનું વર્ણન, સગુણ મેળવવા માટેનો પ્રયત, જાતિ મદ, કુળ મદ વગેરે આઠ પ્રકારના મદથી રહિત પણું, ભણવા તથા ભણાવવામાં રસીક, ગર્વરહિતપણું, મન વચન કાયાથી વિનય કરવો ઈત્યાદિ ઉચ્ચગોત્ર બાંધવાના કારણો કહ્યા છે.
અંતરાય કર્મ બાંધવાના કારણો : દેવગુરુની ભક્તિને વિશે અંતરાય કરવો, ભણવા ભણાવવાના વિષે અંતરાય કરવો, જ્ઞાન જ્ઞાનીની અવજ્ઞા તથા તેનો નાશ કરવો ઈત્યાદિ અંતરાય કર્મ બાંધવાના કારણો કહેલા છે.
બીજી રીતે કષાયોના ૪ ભેદ મહાપુરુષોએ જણાવેલા છે. (૧) સ્વ પ્રતિષ્ઠિત કષાય - પોતાના દોષાદિ જાણી પોતાની જાત ઉપર ગુસ્સો કરવો તે (૨) અન્ય પ્રતિષ્ઠિત કષાય :- કોઈ બીજો તિરસ્કારાદિ કરે તેના ઉપર ગુસ્સો કરવો તે અન્ય - પ્રતિષ્ઠિત કષાય કહેવાય (૩) ઉભય પ્રતિષ્ઠિત :- પોતાનો દોષ અને , અન્યનું નિમિત્ત મળતાં ગુસ્સો કરવો તે (૪) અપ્રતિષ્ઠિત કષાય :- પોતાનો દોષ

Page #60

કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૫૩
પણ ન હોય અને પરનું નિમિત્ત પણ ન હોય છતાં ગુસ્સો કરવો તે અપ્રતિષ્ઠિત કષાય કહે છે. આ ક્રોધનો બંધજ એવા પ્રકારે પડેલા હોય કે વિના નિમિત્તે પણ ઉદય થયા વિના રહે નહિ આ રીતે માનાદિ કષાયોમાં પણ ૪-૪ ભેદ જાણવા.
આયુષ્ય જેમ સોપક્રમી અને નિરુપક્રમી હોય છે તેની જેમ દરેક કર્મનું ફળ પણ સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ હોય છે.
દરેક કર્મનો ચાર પ્રકારે કર્મબંધ હોય છે :- ચાર પ્રકારોમાંથી કોઈને કોઈ પ્રકારે જીવ બંધ કરે છે.
(૧) સ્પષ્ટ કર્મ : ઉપયોગવાળાં જીવને સહસાત્કારે જે કર્મનો બંધ થાય તે સ્પષ્ટ કર્મબંધ કહેવાય છે આ કર્મબંધ નિંદા, ગહંદ પશ્ચાતાપથી નાશ પામે છે. પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિની જેમ.
(૨) બદ્ધ કર્મ :- રાજકથા, દેશકથા, ભક્તકથા, સ્ત્રીકથા, ઈત્યાદિ વીર કથાઓનું સેવન કરવાથી તથા પ્રમાદથી બંધાતા કર્મોતે બદ્ધ કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કરવાથી નાશ પામે છે. મૃગાવતી સાધ્વીજીની
માફક
(૩) નિધત કર્મ :- દર્પપણે કરેલ અથવા ઈદ્રિયોની એકતા પૂર્વક જાણી જોઈને ઉપાર્જન કરેલ કર્મ તે નિર્ધીત કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ ગુરુ મહારાજે આપેલ આલોચના ને શુદ્ધિપૂર્વક, ઉપયોગપૂર્વક, સારામાં સારી રીતે પૂર્ણ કરી આપે તો, છુટે દા.ત. સિદ્ધાસેન દિવાકરસૂરિજી.
(૪) નિકાચિત કર્મ :- જાણીને પાપ કરેલ હોય, પાછું કરીશ એમ માને.
ફરીપણ એમજ કરીશ એ રીતે વારંવાર પાપ કરીશ આ રીતે એની અનુમોદના કરવાથી જે કર્મ બંધાય તે નિકાચિત કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મ ભોગવેજ છુટકો થાય. અસિશર્માએ છેલ્લા ચંડાળના ભવમાં બાંધેલા કર્મની જેમ.
આ રીતે દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજાએ કહેલ કર્મ વિપાકનામના પ્રથમ કર્મગ્રંથનું વિવેચન સમાપ્ત થયું.

Page #61


Page #62
પૂજય ગણિવર્યશ્રીના પ્રકાશિત થયેલા પ્રકાશનો રૂ. 6.00 રૂ. 4.00 રૂ. 8.00 રૂ. 6.00 રૂ. 7.00 રૂ. 10.00 રૂ. 10.00 રૂ. 15.00 રૂ. 15.00 1. જીવવિચાર* પ્રશ્નોત્તરી 2. દંડક* પ્રશ્નોત્તરી | 3. નવતત્વ* પ્રશ્નોત્તરી 4. કર્મગ્રંથ ભાગ-૧* પ્રશ્નોત્તરી 5. કર્મગ્રંથ ભાગ-૨* પ્રશ્નોત્તરી 6. કર્મગ્રંથ ભાગ-૩* પ્રશ્નોત્તરી 7. કર્મગ્રંથ સત્તાપ્રકરણ પ્રશ્નોત્તરી 8. ઉદય સ્વામિત્વ પ્રશ્નોત્તરી 9. કર્મગ્રંથ-૪ ભાગ-૧ પ્રશ્નોત્તરી 10. કર્મગ્રંથ-૪ ભાગ-૨ પ્રશ્નોત્તરી 11. કર્મગ્રંથ-૫ ભાગ-૧ પ્રશ્નોત્તરી 12. કર્મગ્રંથ-૫ ભાગ-૨ પ્રશ્નોત્તરી 13. લધુ સંગ્રહણી પ્રશ્નોત્તરી 14. જીવવિચાર દંડક લધુસંગ્રહણી પ્રશ્નોત્તરી 15. કર્મગ્રંથ-૫ ભાગ-૩ પ્રશ્નોત્તરી 16 . કર્મગ્રંથ-૫ ભાગ-૪ પ્રશ્નોત્તરી 1 જીવવિચાર વિવેચન 2. નવતત્ત્વ વિવેચન 3, કર્મગ્રંથ ભાગ-૨ વિવેચન * આ નિશાનીવાળા પુસ્તકો અલભ્ય છે. રૂ. 15.00 રૂ. 15.00 રૂ. 15.00 રૂ. 6.00 રૂ. 20.00 રૂ. 25.00 રૂ. 18.00 રૂ. 15.00 રૂ. 18.00 | રૂ. 15.00 | Printed by : Arihant - (Jitu Shah). 687/1, Chhipa Pole, Kalupur, Ahmedabad-1. Ph. : 396246