________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૪૮
છતાં તેનો ભોગવટો ન કરી શકે તે ઉપભોગાંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
વિર્યંતરાય કર્મ :- યુવાન વય હોવા છતાં, નિરોગી શરીર હોવા છતાં, બળવાન હોવા છતાં, પોતાના વિર્યનો ઉપયોગ ન કરી શકે તે વિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
સાંસારિક કાર્યો ન કરી શકે તે બાલવિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે. દેશવિરતિના પાલનની ચાહના હોવા છતાં પાલન ન કરી શકે તે બાલ પંડિત વિર્યંતરાય કહેવાય છે, તથા સમ્યગ્ દ્રષ્ટિ અને સાધુઓ મોક્ષની ચાહના રાખતા હોવા છતાં પણ તે માટેની જે ક્રિયા જ્ઞાની ભગવંતોએ બતાવેલી છે તે ક્રિયાને કરી ન શકે એટલે કે ક્રિયાને વિશે પોતાનું વીર્ય ફોરવી ન શકે તે પંડિત વિર્યંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
કર્મબંધના કારણો :
સામાન્ય રીતે ૧ થી ૫ ઈંદ્રિય સુધીના સઘળાય જીવો (એટલે કે ૧ થી ૧૦ ગુણસ્થાનકમાં વિદ્યમાન) સમયે સમયે આયુષ્ય કર્મ સિવાય સાતે કર્મોનો બંધ કરે છે. આના કારણે સમયે સમયે એક જ અધ્યવસાયથી પુણ્ય પ્રકૃતિઓ અને પાપ પ્રકૃતિઓ સતત બંધાયા કરે છે તેમાં જ્યારે જ્યારે કષાય-અવિરતિ-યોગાદિનો વિશેષ જોરદાર ઉદય વિશેષ રીતે તેને કર્મનો બંધ કરે છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વિશેષ બાંધવા માટે જે જે કારણનું સેવન થતું હોય તેનાથી પ્રધાનપણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સ્થિતિ-રસ વિશેષ પડે અને બાકીના બીજા કર્મોને વિષે ગૌણ પણે સ્થિતિરસ બંધાય છે.
જ્ઞાનાવરણીય આદિકર્મબંધના વિશેષ કારણો :
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મબંધના કારણો :- જ્ઞાન સંબંધમાં જ્ઞાન પ્રત્યે અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવાના હેતુંઓને વિષે જે વિઘ્ન-નિન્જીવપણું- પશુનતા-જ્ઞાનની આશાતના-જ્ઞાનનો ઘાત કરવો તથા જ્ઞાન પ્રત્યે મત્સરભાવ ધરાવવો તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો છે.
જ્ઞાન ભણનારને અથવા જ્ઞાનીને અંતરાય ક૨વો, જ્ઞાન આપનાર ગુરૂનું નામ બોલવું નહિં જ્ઞાન આપનાર ગુરૂની ચાડી કરવી, તેમની આશાતના કરવી તેમનો ધાત કરવો અને જ્ઞાનવાન પ્રત્યે ઈર્ષાકરવી-અદેખાઈ કરવી અને પોતાથી આગળ ન આવી જાય તેવો પ્રયત્ન કરવો તે સર્વે જ્ઞાનાવરણીય કર્મો બાંધવાના કારણો કહ્યા છે.
સામાન્ય રીતે વર્તમાન કાળમાં મોટાભાગના જીવોને સમ્યનિ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ-કંટાળો અને તેના કારણે અવજ્ઞા દોષ રહેલો દેખાય છે, તેથી સમયે સમયે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાયાજ કરે છે તથા કોઈપણ અક્ષરવાળી ચીજ ખાવી-ખાવાની ચીજ અક્ષર લખેલા કાગળોમાં લાવવી તેમાં વાપરવી તથા જ્ઞાન અને જ્ઞાનના સાધન કે જ્ઞાનના અક્ષરવાળા કાગળો પાસે રાખીને લધુનીતિ વડી નિતી કરવી તે કાગળો માથા નીચે મુકીને સૂઈ જવું લખેલા કાગળો પર બેસવું, થુંક લગાડવું, પગ લગાડવો તથા સુતા સુતા જ્ઞાનના પુસ્તકો વાંચવા આ બધા જ્ઞાનાવરણીય કર્મને બાંધવાના કારણો જણાય છે.
દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધવાના કારણો ઃ- દર્શનના સંબંધમાં દર્શનવાળાઓ પ્રત્યે
