________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૬) આયુષ્યકર્મની સાથે જ જીવોને ગતિ, જાતિ, શરીર વગેરે હોય છે. તેના
કારણે આયુષ્ય કર્મની પછી નામકર્મ કહેલું છે. (૭) નામકર્મની શુભ અને અશુભ પ્રવૃતિઓનાં ઉદયનાં કારણે જગતમાં રહેલા
જીવોનો સામાન્યથી ઉચ્ચ અને નીચપણનો વહેવાર થતો હોવાથી નામ કર્મ પછી ગોત્ર કર્મ કહેલું છે. (૮) સામાન્ય રીતે ઉચ્ચ ગોત્રમાં જન્મેલા જીવોને જ્ઞાનાંતરાય આદિનો
ક્ષયોપશમ ભાવ હોય છે. અને નીચકુળમાં જન્મેલા જીવોને સામાન્ય રીતે દાનાંતરાયાદિનો ઉદયભાવ હોય છે. આ કારણથી ગોત્ર કર્મ પછી
અંતરાયકર્મ કહેલું છે. જ્ઞાન ૫ પ્રકારે છે. - (૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મન:પર્યવજ્ઞાન (૫) કેવળજ્ઞાન
મતિ એટલે મન અને ઈદ્રિય દ્વારા નિયત વસ્તુમાં રહેલા પદાર્થોનું જે જ્ઞાન પેદા થાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનને આભિનિબોધ જ્ઞાન પણ કહેવાય છે.
શ્રત એટલે અભિલાખ પદાર્થના અર્થના ગ્રહણ માટે હેતુભૂત લબ્ધિ વિશેષ શ્રવણથી જે પેદા થાય તે શ્રુત.
અવધિ એટલે ઈદ્રિયાદિ વગર સાક્ષાત આત્મપ્રદેશથી મર્યાદાભૂત પદાર્થોના અર્થનું ગ્રહણ થાય તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
મન:પર્યવ એટલે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો વડે મનોવર્ગણાના પુગલોને જાણવા તે મન:પર્યવ.
કેવળજ્ઞાન એટલે મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનથી રહિત સંપૂર્ણ તે કેવળજ્ઞાન કહેવાય
મતિજ્ઞાનનું વર્ણન સામાન્ય રીતે મતિજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. (૧) શ્રુતનિશ્રિત (૨) અશ્રુતનિશ્ચિત
શ્રતનિશ્રિત - શ્રતના અભ્યાસ વડે શ્રતજ્ઞાન પેદા કર્યા બાદ શ્રુતના અવલંબન વિના જે જ્ઞાન પેદા થાય તે મૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે કે સૌ પ્રથમ જે શ્રુતજ્ઞાનથી શ્રત પેદા થયું હોય તેને જ્યાં સુધી શ્રુતનો આધાર લઈને યાદ કરવું પડે તે મૃત જ્ઞાન કહેવાય છે. અને જ્યારે શ્રતના આધાર વિના એનું એજ જ્ઞાન યાદ કરવામાં આવે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. - શ્રુત નિશ્રિતમતિજ્ઞાનનાં ૪ ભેદો છે. (૧) અવગ્રહ (૨) ઈહા (૩) અપાય. (૪) ધારણા
અવગ્રહનાં ૨ ભેદ વ્યંજનાવગ્રહ-અર્થાવગ્રહ આ રીતે કુલ ૫ ભેદ થયાં. (૧) વ્યંજનાવગ્રહ (૨) અર્થાવગ્રહ (૩) ઈહા (૪) અપાય (૫) ધારણા જેનું વિશેષ વર્ણન આગળ કરવામાં આવશે.
અશ્રુત નિશ્ચિત - શ્રતનાં અભ્યાસ વગર સ્વાભાવિક જે ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થાય તે અમૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. તેના ૪ ભેદ છે : (૧) ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ (૨) વૈનીકિ બુદ્ધિ (૩) કાર્મકી બુદ્ધિ (૪) પારિણામીકી બુદ્ધિ.
