________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૧) ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ :- ભૂતકાળમાં આરાધના કરીને આ ભવમાં જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ લઈને આવેલો જે જીવવું હોય કે જેના કારણે નાનપણથી બુદ્ધિનો તીવ્ર ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થયેલો હોય છે. તે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેમ કે જીતશત્રુ રાજાના કાળમાં ગામડામાં કોઈ નરને ત્યાં દીકરો પેદા થયો હતો. તેનું નામ રોહક પાડ્યું નાની ઉંમરમાં એની માતા મરી ગઈ. બાપે વિચાર કર્યો બીજી વાર લગ્ન કરું તો એ શોક્ય રોહકને દુઃખ આપે. તેથી મારે તેને દુ:ખી કરવાની ઈચ્છા નથી. એમ માનીને લગ્ન કરતો નથી. દીકરાને ખ્યાલ આવી જતાં બાપને વિનંતી કરી, "પિતાજી, તમે ખુશીથી લગ્ન કરો. હું મારી માને સાચવી લઈશ.” તેના કહેવાથી નરે લગ્ન કર્યા. થોડા કાળ પછી સાવકી મા રોહકને પજવવા લાગી. રોહકે તે વખતે માને વિનંતી કરીને કહ્યું કે જો મને પજવીશ તો હું તને હેરાન કરીશ માએ માન્યું નહિ. ત્યારે એક દિવસ રાતના રોહકે ફાનસનાં પ્રકાશમાં પોતાના બાપા આવતા હતા ત્યારે કહ્યું કે પિતાજી જો પેલો બીજો પુરુષ ભાગે છે. બાપાએ પણ પોતાનો પડછાયો જોઈ બીજો પુરુષ જઈ રહેલો છે તેમ કલ્પનાથી જાણ્યું. તેને શંકા પેદા થઈ કે મારી પત્ની મારી સાથે રહે છે પણ મને ઈચ્છતી નથી, બીજા પુરુષને ઈચ્છે છે. તેથી તેની સાથે બોલવા વગેરેનો વહેવાર ઓછો કરી નાંખ્યો. આમને આમ એક અઠવાડિયું પૂર્ણ થતાં, રોહકને તેની માએ કહ્યું, "દિકરા, તારો બાપ મારી સાથે બોલતો નથી મારી કોઈ ભૂલ મને દેખાતી નથી માટે તારો બાપ મારી સાથે બોલે તેવો તું ઉપાય કર. રોહકે કહ્યું, "જો તું મને હેરાન ન કરે તો કહું. " માએ કબૂલાત આપી. એ જ દિવસે રાતે ફરીથી એ જ પડછાયો બતાવીને પુરુષ તરીકે જણાવ્યું ત્યારે બાપે ધારીને જોતાં બાપને લાગ્યું કે આ તો મારો પડછાયો છે. દિકરોઆને પુરુષ કહે છે એટલે તેને સમજ નથી. પહેલાં પણ આવું જ બન્યું હશે એમ વિચારીને પતી સાથે બોલવા આદિનો વહેવાર ચાલુ કર્યો. પરંતુ રાહક સાવચેત બનેલો છે. એણે નક્કી કર્યું છે કે બાપા જમવા બેસે તો જ તેમની સાથે જમવા બેસવું કે જેના કારણે મા મને ગમે તે ખવડાવીને હેરાન કરે નહિ. એકવાર રાજાએ ગામના માણસોને સાચવવા માટે હાથી આપેલો હતો. એ હાથી મરણ પામી જાય તો ' મરી ગયો... તેવા સમાચાર આપવાનાં નો'તાં. છતાં રોજ રાજદરબારમાં હાથીનાં સમાચાર આપવા જવું પડતું. તેમાં હાથીનું મરણ થયું. ગામના ચોરે મહાજન ભેગું થઈને વિચારણા કરે છે કે રાજાને શું જવાબ આપવો ? રોહકનો બાપ પણ ત્યાં હાજર છે. જમવાનો ટાઈમ થતાં રોહકને ભૂખ લાગી છે. માટે બાપાને બોલાવવા આવે છે. બાપે કહ્યું : દિકરા, તું જમી લે. આજે મને વાર લાગશે.” ત્યારે રોહકે પૂછ્યું, એવું કયું મહત્વનું કામ આવ્યું છે ? ત્યારે બાપે વાત જણાવી એટલે રોહકે કહ્યું કે બધાં ઘેર જઈને જમી આવો. જમ્યાબાદ આપણે રાજદરબારમાં જઈશું. અને રાજાને હું જવાબ આપીશ. બધાં સંમત થયા. જમીને રોહકની સાથે રાજદરબારમાં ગયા. રાજાએ પૂછ્યું, "શું સમાચાર છે ?” ત્યારે રોહકે કહ્યું કે તમારો આપલો હાથી ખાતો નથી, પીતો નથી, બેસતો નથી, ઉઠતો નથી, ચાલતો નથી, વગેરે. રાજાએ પૂછ્યું, "એટલે શું ?” તો ફરીથી પણ એજ પ્રમાણે જણાવે છે. વારંવાર આ રીતે બોલતાં રાજાએ કહ્યું કે, હાથી મરી ગયો છે ? ત્યારે જવાબ આપ્યો કે, એવું કાંઈક ખરું. નાની ઉંમરમાં બુદ્ધિનો જે આ ક્ષયોપશમ ભાવ તે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
