________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૩) વાસના :- અવિચ્યુતિથી થયેલા પદાર્થના બોધને સંખ્યાત્ કાળકે અસંખ્યાત્ કાળ સુધી દ્દઢ સંસ્કાર પેદા કરીને ધારણા કરી રાખવું તે વાસના ધારણા મતિજ્ઞાનનો ભેદ ગણાય છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનનો સમાવેશ આ ભેદમાં થાય છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી જીવ પોતાના સંખ્યાત્ ભવોને જાણી શકે છે.
વ્યંજનાવગ્રહના ૪ અર્થાવગ્રહના-૬ ઈહાના-૬ અપાયના-૬ધારણા-૬ = ૨૮ ભેદ થયા. મતિજ્ઞાનાના આ અઠ્ઠાવીસ ભેદના એક એક ભેદને વિષે ૧૨-૧૨ ભેદ થાય છે. એ દ્મરણથી ૨૮ ૪ ૧૨ કરતાં ૩૩૬ ભેદ શ્રુત નિશ્રિત મતિજ્ઞાનના થાય છે.
બહુઆદિ ૧ર ભેદોનું વર્ણન (સમજણ)
કોઈ જગ્યાએ જતાં હોઈએ બેઠેલ હોઈએ તે વખતે એક સાથે વાજીંત્રનો અવાજ સાંભળવામાં આવે તો વાજિંત્રો વાગે છે એટલું જે જ્ઞાન તે બહુજ્ઞાન કહેવાય છે. કોઈ જીવને વારંવાર સાંભળતાં સાંભળતાં જ્ઞાન પદો થાય તે અાજ્ઞાન કહેવાય છે. કોઈ જીવને સાંભળતાની સાથે કેટલા પ્રકારના વાજીંત્રો વાગી રહેલા છે અને વગાડનાર કોણ કોણ છે તેનું જ્ઞાન તે બહુવિધ જ્ઞાન કહેવાય છે વાજીંત્ર વગાડનાર ક્યા ક્યા વાજીંત્રો કયા કયા રાગમાં વગાડે છે તેજે જાણવું તે અબહુવિધ. જલદીથી જાણવું તે ક્ષીપ્ર, ધીમેથી એટલે કે જાણતાં વાર લાગે તે અહીપ્ર. નિશ્રાથી જાણવું તે નિશ્રિત, નિશ્રા વિના સ્વાભાવિક જાણવું તે અનિશ્રિત. જાણતાં જાણતાં શંકા વિગેરે પ્રાપ્ત થાય એવું શંકાપૂર્વકનું જે જ્ઞાન તે સંદિગ્ધ, શંકા વિનાનું જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાયતે અસંદિગ્ધ, જાણ્યા પછી જેવી રીતે જાણ્યું હોય તેવી રીતે કાયમ ટકી રહે તે ધ્રુવજ્ઞાન અને થોડો કાળ ટકીને નાશ પામી જાય તે અશ્રુવજ્ઞાન કહેવાય છે.
એકેંદ્રિયાદિ જીવોને વિશે મતિજ્ઞાનના ભેદોનું વર્ણન :
એકેંદ્રિય જીવોને મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદમાંથી ૯ ભેદ હોય છે. સ્પર્શના-૫, વ્યંજનાવગ્રહ- અર્થાવગ્રહ- ઇહા અપાય ધારણા મનના-૪ અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, (અત્રે એકેંદ્રિયાદિ જીવોના મનના જે ભેદ કહેલા છે તે ભાવમનની અપેક્ષાએ જાણવા. દ્રવ્ય મન એકેંદ્રિયાદિ જીવોને લબ્ધિરૂપે હોય છે પણ તેનો ઉપયોગ હોતો નથી.)
૧૦૮ ભેદ
નવભેદની સાથે બહુઆદિ ૧૨ ભેદ ગણતાં ૯ × ૧૨ મતિજ્ઞાનના થાય છે.
=
-
બેઈદ્રિય જીવને વિષે કુલ ૧૪ ભેદ હોય છે. સ્પર્શ-૫, વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. રસ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, ભાવ મનના-૪ અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા આ ૧૪ ભેદના દરેક ભેદને વિષે ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાથી ૧૨ ભેદ હોય છે. માટે ૧૪ ૪ ૧૨ = ૧૬૮ ભેદ મતિજ્ઞાનના થાય છે.
તેઈદ્રિય જીવોને વિષે મતિજ્ઞાનના ૧૯ ભેદો હોય છે સ્પર્શ ૫-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા, રસ-૫. વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ઘારણા પ્રાણ-૫ વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણા, ભાવ મનના અર્થાવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણા = ૧૯ આ ૧૯ ભેદોને વિશે અબહુ
