________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
૧૭ પ્રમાણ, ૪ અંગુલ પ્રમાણ, લોકાકાશની શ્રેણી, અસંખ્ય શ્રેણીઓ એક રાજલોકનો ૧ પ્રતર અસંખ્યાતા પ્રતર એકરાજ, બેરાજ, વધતાં વધતાં ૧૪ રાજલોક ક્ષેત્રને વિષે રહેલા રૂપી પદાર્થોને જોવાની અને જાણવાની શકિત પેદા થાય છે તેનાથી ક્રમસર વધતાં વધતાં અલોકને વિષે લોક જેવડા અસંખ્યાતા લોક રહેલા હોય અને તેમાં રહેલા કેટલા રૂપી પદાર્થો થાય એ સઘળાય રૂપી પદાર્થોને જોવા જાણવાની શકિત પેદા થાય છે. અત્રે અલોકને વિષે ૧ લોક સિવાય બીજા એકે લોક હોતા નથી, છતાં અસંખ્યાતા લોક જે કહ્યા છે તેનો ભાવાર્થ એમ સમજાય છે કે એકલોકના અવધિજ્ઞાનવાળો જીવ રૂપી પદાર્થોને જેટલા પર્યાયને જુએ અને જાણે છે તેના કરતાં અસંખ્ય લોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોને જોવા જાણવાની શકિતવાળા જીવો એકલોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થોના એક લોકના અવધિજ્ઞાનવાળા જીવો કરતાં અસંખ્યાતા પર્યાયો રૂપ વિશેષ રીતે જુએ જાણે છે.
(૪) હીયમાન અવધિજ્ઞાન :- ક્રમસર ઘટતું ઘટતું જે જ્ઞાન તે હીયમાન કહેવાય છે. વર્ધમાન અવધિજ્ઞાનવાળા જીવને અસંખ્યાતા લોકમાં રહેલા રૂપી પદાર્થો જોવા જાણવાની જે શકિત પેદા થયેલી હોય છે તેમાંથી ક્રમસર ઘટતું ઘટતું ઓછું ઓછું થતું જાય તે હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
(૫) પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન :- જેવો અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થાય કે તરતજ તે ક્ષયોપશમભાવ નષ્ટ થાય તે પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે જોરદાર પવનમાં દીવો સળગાવતાં જરાક પ્રકાશ થતાંની સાથે દીવો બુઝાઈ જાય તેની જેમ જાણવું, દા.ત. કોઈ એક મહાત્માને કાજો લેતાં લેતાં અવધિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પ્રાપ્ત થતાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તેના કારણે તેમના જોવામાં આવ્યું કે સમકિતિ એવો ઈદ્ર પોતાની પટ્ટરાણીને મનાવી રહેલો છે તે જોતાની સાથે જ મુનિને હાસ્ય મોહનીયના ઉદયથી હસવું આવ્યું તેના કારણે અવધિજ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમભાવ નષ્ટ થતાં અવધિજ્ઞાન નષ્ટ થયું.
(૬) અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન :- જેટલા ક્ષેત્રનું અવવિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય તે કાયમને કાયમ જીવે ત્યાં સુધી રહે તે અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ અવધિજ્ઞાનના પણ અનેક પ્રકાર છે. જેમ કે લોકાવધિ- સર્વાવધિ- પરમાવધિ અવધિજ્ઞાનવાળા જીવોને એક અંતરમુહૂર્તમાં અવશ્ય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. બાકીના અવધિજ્ઞાની જીવો માટે કેવળજ્ઞાનનો નિયમ નથી.
મન:પર્યવજ્ઞાન નું વર્ણન : અવધિજ્ઞાન પછી નીચેના કારણોને લઈને મન:પર્યવજ્ઞાન જણાવેલ છે. (૧) છબસ્થ (૨) વિષય (૩) ભાવ (૪) પ્રત્યક્ષ સાધર્મ
(૧) છદ્મસ્થ - અવધિજ્ઞાન જેમ છદ્મસ્થ જીવોને પ્રાપ્ત થાય છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ છબસ્થ જીવોને પ્રાપ્ત થાય છે.
(૨) વિષય :- અવધિજ્ઞાન રૂપી દ્રવ્યોને જોવા જાણવાના વિષયવાળું છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન મનોવર્ગણાના, પુગલોને ગ્રહણ કરીને મનરૂપે પરિણામ પમાડેલા રૂપી પુગલોને જોવા જાણવાના વિષયવાળુ છે.
(૩) ભાવ :- અવધિજ્ઞાન નિયમા ક્ષયોપશમભાવે હોય છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ ક્ષયોપશમભાવ રહેલું હોય છે.
