________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ પ્રકારની ક્રિયાની પ્રવૃત્તિને વિષે જીવીને તીવ્રતા મંદતારુપ મનની વિહ્વળતા એટલે કે ચંચળતા પેદા કરાવે તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
દર્શન મોહનીયના ૩ ભેદ :- સમ્યક મોહનીય-મિશ્ર મોહનીય- મિથ્યાત્વ મોહનીય
(૧) મિથ્યાત્વ મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપિત એટલે કે જગતને વિષે પ્રકાશીત કરેલા પદાર્થો પ્રત્યે જે પ્રમાણેની શ્રદ્ધા પેદા થવી જોઈએ તે પ્રમાણેની શ્રદ્ધ પેદા ન થાય પણ તેનાથી વિપરીત શ્રદ્ધા પેદા થાય એટલે કે છોડવા લાયક પદાર્થોને વિષે ગ્રહણ કરવા લાયકની બુદ્ધિ (શ્રદ્ધા) અને ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થોને વિષે છોડવા લાયક રૂપ બુદ્ધિ (શ્રદ્ધા) પેદા થાય તે મિથ્યાત્વ મોહનીય કહેવાય છે.
(૨) મિશ્ર મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રકાશિત કરેલા પદાર્થોને વિષે એક અંતમૂહર્ત સુધી રાગનો પરિણામ કે દ્વેષનો પરિણામ પેદા ન થાય તે મિશ્ર મોહનીય કહેવાય છે. બીજા પદાર્થોને વિષે રાગાદિ પરિણામ બેઠા જ છે એટલે કે આ જીવ રાગાદિ પરિણામના અભાવવાળો હોતો નથી પણ માત્ર ભગવાનના વચન પ્રત્યે રાગાદિ પરિણામ હોતા નથી. જેમ કે નાળિયેરી દ્વીપમાં જ જન્મપામીને ઉછરેલા મનુષ્યોને ધાન્યાદિ પ્રત્યે એટલે મિષ્ટાન્ન વગેરે ભોજન પ્રત્યેજેમ રાગ અને દ્વેષ પેદા થતો નથી જ્યાં સુધી ભોજન ન કરે ત્યાં સુધી રાગાદિ પરિણામ હોતો નથી. પણ બીજા પદાર્થો પ્રત્યે રાગાદિ પરિણામ બેઠેલો જ છે તેની જેમ આ મિશ્ર મોહનીયમાં જાણવું.
(૩) સમ્યકત્ત્વ મોહનીય :- જિનેશ્વર ભગવંતોએ પ્રરૂપણ કરેલ જીવ-અજીવપુણ્ય-પાપ-આશ્રવ-સંવર-નિર્જરા-બંધ અને મોક્ષ આ નવે પ્રકારના તત્વો પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એટલે કે નવમાંથી છોડવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે છોડવા લાયકની શ્રદ્ધા, ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે ગ્રહણ કરવા લાયકની શ્રદ્ધા તથા જાણવા લાયક પદાર્થો પ્રત્યે જાણવાની જે શ્રદ્ધા પેદા થાય તેના પરિણામમાં તીવ્રતા મંદતા રુપ જે વિહવળતા પેદા કરાવે તે સમ્યક્ત મોહનીય કહેવાય છે.
ચારિત્ર મોહનીયના બે ભેદ :- કષાય મોહનીય, નોકષાય મોહનીય (૧) કષાય મોહનીય :- કષ એટલે સંસાર આય એટલે લાભ જેનાથી જીવોને સંસારનો લાભ પ્રાપ્ત થાય તે કષાય મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
(૨) નોકષાય મોહનીય :- નો એટલે નિષેધાત્મક નથી પરંતુ એકદર્શીય સહાય કરવા રુપ "નો શબ્દ છે. જે પ્રકૃતિઓ કષાય ને ઉત્તેજિત કરી પ્રેરિત કરે અને સહાય કરે તેને જ્ઞાની ભગવંતો નોકષાય મોહનીય કર્મ કહે છે. કષાય મોહનીયન ૧૬ ભેદ + નોકષાય મોહનીયના ૯ ભેદ મળી કુલ ૨૫ ભેદ છે. કષાય મોહનીયના ૧૬ ભેદ :(૧) અનંતાનુબંધી ક્રોધ (૯) પ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ (૨) અનંતાનુબંધી માન (૧૦) પ્રત્યાખ્યાનીય માન (૩) અનંતાનુબંધી માયા (૧૧) પ્ર - માયા (૪) અનંતાનુબંધી લોભ
લોભ
