________________
૧૮
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૪) પ્રત્યક્ષ સાધર્મે :- અવધિજ્ઞાન ઈદ્રિય નિમિત વગર કોઈપણ આત્મપ્રદેશ ઉપરથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ ઈદ્રિયનિમિત વગર આત્મ પ્રત્યક્ષ હોય છે. આ કારણથી મન:પર્યવજ્ઞાન ૪થું કહેલું છે.
મન:પર્યવજ્ઞાન :- તિસ્કૃલોકમાં અઢીદ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રીય પર્યાપ્ત જીવોએ મનોવર્ગણાના પુગલો લઈને મનરૂપે પરિણામ પમાડી તેને જે વિસર્જન કરેલા છે તે વિસર્જન થયેલા જગતમાં રહેલા મનોવર્ગણાના પગલોને વર્તમાન કાળે મનરુપે પરિણામ પમાડતા પુગલોને તથા ભવિષ્યને વિષે મનરુપે પરિણામ પમાડી વિસર્જન થનારા પુદ્ગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ પેદા થાય તે મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે આના ૨ ભેદ છે. (૧) ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન (૨) વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન. ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન સામાન્યથી મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ વિશેષ તે ઋજુ અતિમન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે આ જીવે ઘડો ચિંતવેલો છે. વિપુલમતિમન:પર્યવજ્ઞાન વિશેષ રીતે તેના પર્યાયો સાથે મનના પુગલોને જોવા જાણવાની જે શક્તિ પેદા થાય તે વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ કે આ જીવે ઘડો ચિંતવેલો છે પણતે કયા દેશનો છે ? સોનાનો છે કે માટીનો છે? કોને ત્યાં બનેલો છે ? ઈત્યાદિ પર્યાયોને જાણી શકે છે. વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાની જીવ નિયમા ચરમશરીરી હોય છે, એટલે કે તેજ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષે જનારા હોય છે.
કેવળજ્ઞાન :- મન:પર્યવજ્ઞાન પછી સર્વોત્તમ જ્ઞાનરૂપ હોવાથી તથા મન:પર્યવજ્ઞાન જે અપ્રમત્તયતિ ને પેદા થાય છે તેમ કેવળજ્ઞાન પણ અપ્રમત્તયતિ ને પેદા થાય છે તથા સર્વજ્ઞાનોને સમાવવાને યોગ્ય હોવાથી સર્વજ્ઞરૂપ સૌથી છેલ્લું કેવળજ્ઞાન કહેલું છે.
જગતમાં રહેલા રૂપી અરૂપી સધળાય પદાર્થોને તેના ભૂત ભાવિ વર્તમાન સઘળાય પર્યાયોને એકજ સમયમાં હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ પ્રત્યક્ષ રીતે જૂએ જાણે છે તે કેળવજ્ઞાન કહેવાય છે.
આ પાંચે જ્ઞાનને આવરણ કરનારું જે કર્મ તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની પ્રકૃતિઓ કહેવાય છે.
દર્શનાવરણીય કર્મ :- જીવને બે પ્રકારનો ઉપયોગ હોય છે. (૧) સાકાર ઉપયોગ એ પદાર્થના વિશેષ બોધને જણાવનાર હોવાથી તે જ્ઞાનોપયોગ કહેવાય
(૨) નિરાકાર ઉપયોગ :- પદાર્થના સામાન્ય બોધને જણાવનાર હોવાથી દર્શન ઉપયોગ કહેવાય છે.
આ સામાન્ય બોધને આવરણ કરનાર જે કર્મ તે દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે તેના ૯ ભેદ છે.
(૧) ચક્ષુ (ર) અચક્ષુ (૩) અવધિદર્શનાવરણીય (૪) કેવળદર્શનાવરણીય (૫) નિદ્રા (૬) નિદ્રાનિદ્રા (૭) પ્રચલા (૮) પ્રચલા પ્રચલા (૯) થીણધ્ધિ
(૧) ચક્ષુ દર્શનાવરણીય કર્મ:- ચરિદ્રીય જીવોથી શરૂ કરીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તથા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રીય ચાર ગતિવાળા જીવોને ચક્ષુ ઈદ્રિયનો ક્ષયો પરામ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે એ ચક્ષુઈદ્રિયના ક્ષયોપશમભાવનીચે તરતમાતા જીવોને વિષે રહેલી હોય
