________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ (૨) વૈનીકી બુદ્ધિ : સંસારમાં રહેલા જીવોને માતા-પિતા, વડિલાદિનાં તથા સાધુપણામાં પોતાથી દિક્ષા પર્યાયમાં જે મોટા હોય તે વડિલાદિનો વિનય આદિ ભક્તિ કરવાથી જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે વૈનીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
(૩) કાર્મીકી બુદ્ધિ : કામ કરતાં કરતાં બુદ્ધિનો જે ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય દુનિયાનાં વહેવારમાં કહેવાય છે કે કામ કામને શીખવે. અને બુદ્ધિનો ક્ષયોપશમ પેદા થાય છે તે કાર્મીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
(૪) પરિણામીકી બુદ્ધિ : પરિણામે ધીરે ધીરે બુદ્ધિનો જે ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે પારિણામીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેમ કે વય પરીપકવ થતાં જીવને બુદ્ધિનો લયોપશમ ભાવ પેદા થવાનો હોય તો થતો દેખાય છે. માટે વહેવારમાં કહેવાય છે કે સોળે સાન અને વીસે વાન. આને પરિણામીકી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાનનાં ભેદોનું વર્ણન :વ્યંજન એટલે ઈન્દ્રિય અને વ્યંજન એટલે પદાર્થ.
ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી આત્મામાં થતો અવ્યક્ત બોધ તે વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિય અને મન વિના ચાર ઈદ્રિયો દ્વારા વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
અર્થાવગ્રહ :- ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી આત્મામાં થતા વ્યંજનાવગ્રહ કરતાં કાંઈક વિશેષ બોધ પરંતુ અવ્યક્તપણે એટલે શબ્દાત્મક રહિત થતો બોધ તે અથવગ્રહ કહેવાય છે. પાંચ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ છ પ્રકારે અર્થાવગ્રહ મતિજ્ઞાન હોય છે.
ઈહા - ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી ઘણીવાર વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ જ્ઞાન પેદા થતાં થતાં શબ્દાત્મકરૂપે જે જ્ઞાન પેદા થાય છે તે ઈહા જ્ઞાન કહેવાય છે. જે પદાર્થનું જ્ઞાન કરવાનું હોય તેને વિશે થતી શંકા આ પદાર્થ હશે કે આ હશે, કેવા પ્રકારનો હશે? ઈત્યાદિ વિચારાત્મક જે જ્ઞાન તે ઈહાજ્ઞાન કહેવાય છે.
અપાય. :- ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી વ્યંજનાવગ્રહ- અર્થાવગ્રહ અને બહારુપે થયેલું. પદાર્થનું જે જ્ઞાન તે જ્ઞાનની વિચારણાથી નિશ્ચયાત્મક જે જ્ઞાન પેદા. કરવું એટલે કે પદાર્થનો નિશ્ચય કરવો તે અપાયજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે કે આ પદાર્થ આવો અને આજ છે. તે અપાય. ઈહા તથા અપાયનાં ૫ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ ૬-૬ ભેદ હોય છે.
ધારણા - ઈન્દ્રિય અને પદાર્થનાં સંયોગથી વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા અને અપાય રુપે થયેલા જ્ઞાનને ધારણા કરી રાખવું એટલે કે ફરીથી પ્રસંગ બને તો તે મુજબ યાદ રાખવું તે ધારણા મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ પણ ૫ ઈન્દ્રિય અને છઠું મન એમ ૧ પ્રકારે હોય છે. સામાન્ય રીતે ધારણાનાં ૩ ભેદ છે. (૧) અવિશ્રુતિ (૨) સ્મૃતિ (૩)વાસના.
(૧) અવિસ્મૃતિ - નિર્ધારિત પદાર્થને તે જ રૂપે કાંઈ પણ ફેરફાર વિના થોડા કાળ માટે ધારી રાખવું તે અવિશ્રુતિ ધારણા કહેવાય છે.
(૨) સ્મૃતિ :- અર્થરૂપે ધારી રાખેલ તે સ્મૃતિજ્ઞાન કહેવાય છે. અવિશ્રુતિનાં કાળ કરતાં વિશેષ કાળ સુધી રહે છે.
