________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧ આદિ ૧૨ ભેદો હોય છે. તેના કારણે ૧૯ x ૧૨ = ૨૨૮ ભેદ થાય છે.
ચઉરિંદ્રિય જીવોને વિષે મતિજ્ઞાનના ર૩ ભેદો હોય છે. -સ્પર્શ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -રસ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -પ્રાણ પ-વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા.
ચક્ષુ - અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા. -ભાવમન ૪- અર્થાવગ્રહ, ઈહા, અપાય, ઘારણા.
- આ ત્રેવીસ ભેદોને વિશે બહુ-અબહુ આ ૧૨ પ્રકારના ભેદો હોય છે. તેને કારણે ૨૩ x ૧૨ = ૨૭૬ ભેદ થાય છે. અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિય તથા સંજ્ઞી પંચેંદ્રિય જીવોના મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદોના ૩૩૬ પ્રભેદ હોય છે. વિશેષમાં સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોને ૩૩૬ + ઔત્પાતિકાદિ-૪ બુદ્ધિ મળીને ૩૪૦ ભેદ હોય છે.
આ દરેક ભેદોના એક-એકના અસંખ્યાતા અસંખ્યાતા ભેદો થાય છે. પણ તે દરેકનું વર્ણન કરવાની અશક્તિ હોવાથી સ્થળ દ્રષ્ટિથી ૩૪૦ ભેદ જણાવેલ છે.
આ ભેદોનું આવરણ કરનાર કર્મને મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. મતિ-સ્મૃતિ-બુદ્ધિ અને પ્રજ્ઞા આ મતિજ્ઞાનના પર્યાયવાચી શબ્દો છે. મતિ-ભવિષ્યકાળના વિષયને જાણનારી (જણાવનારી) તે મતિ કહેવાય છે. બુદ્ધિ :- વર્તમાનકાળના જ્ઞાનને જણાવનારી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
સ્મૃતિ :- ભૂતકાળના જ્ઞાનને જણાવનારી (જાણનારી) સ્મૃતિ કહેવાય છે. પજ્ઞા :- ત્રણેકાળના વિષયને જણાવનારી (જાણનારી) તે પજ્ઞા કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનની સાથે શ્રત જ્ઞાન હોય જ. કારણ કે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે જથ્થ મઈનાણું તથ્થ સૂયનાણું, જલ્થ સૂયનાણું તથ્થ મઈનાણું. આ કારણથી જ્યાં મતિજ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય અને જ્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય ત્યાં મતિજ્ઞાન હોય માટે મતિની સાથે શ્રુતજ્ઞાન હોય છે સામાન્ય રીતે નીચે જણાવેલ પાંચ કારણોથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનું સાધર્મપણું જણાવેલ છે.
(૧) સ્વામીપણું - મતિજ્ઞાનના જે સ્વામી હોય છે તેજ શ્રુતજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે અને જે શ્રુતજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે તે જ મતિજ્ઞાનના સ્વામી હોય છે.
(૨) કાળ :- મતિજ્ઞાનનો જેટલો કાળ હોય છે તેટલો જ કાળ શ્રુતજ્ઞાનનો હોય છે, જેટલો શ્રુતજ્ઞાનનો કાળ હોય છે તેટલો મતિજ્ઞાનનો કાળ હોય છે. અનેક જીવોને આશ્રયીને અનાદિકાળની અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાનનો કાળ આદિથી છે. અને એક જીવની અપેક્ષાએ (સમક્તિથી નહિ પડેલા) ૬૬ સાગરોપમ + મનુષ્યભવ અધિક મતિ તથા શ્રુતજ્ઞાનનો કાળ હોય છે.
(૩) કારણ :- મતિજ્ઞાન ઈદ્રિયોના નિમિત્તથી પેદા થાય છે તેમ શ્રુતજ્ઞાન પણ ઈદ્રિયોના નિમિત્તથી પેદા થાય છે.
(૪) વિષય :- મતિજ્ઞાની જીવ આદેશથી સર્વ દ્રવ્યાદિનો વિષય કરે છે એમ શ્રુત જ્ઞાન પણ આદેશથી સર્વ દ્રવ્યાદિનો વિષય કરનારું છે.
