________________
કર્મગ્રંથ ભાગ-૧
(૫) પરોક્ષા :- મતિજ્ઞાન પરોક્ષ છે એમ શ્રુતજ્ઞાન પણ પરોક્ષ કહેલું છે.
આ કારણથી અવિધ આદિ જ્ઞાનથી પહેલાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન કહેલા છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય તોજ અવધિ આદિ જ્ઞાન પેદા થાય છે અને એનો સદ્ભાવ હોય છે.
૯
પ્રશ્ન : ૧ અવધિ આદિની પહેલાં મતિ-શ્રુત કહ્યું એતો બરોબર પણ મતિ શ્રુત જ્ઞાન બેમાં પહેલાં, મતિ પછી શ્રુત શા કારણથી ?
જવાબ : ૧ મતિ પૂર્વકજ શ્રુત જ્ઞાન થાય છે કહ્યું છે કે અવગ્રહાદિ જ્ઞાનરુપ મતિજ્ઞાનનો ઉદય થાય પછી જ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે તથા મતિજ્ઞાનની સાથે ૫ કારણોથી શ્રુતજ્ઞાનનો અભેદ હોય છતાં પણ ભેદ હેતુઓથી પણ ભેદ કહેલા છે.
લક્ષણના ભેદથી ભેદ :- મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ ચિંતન કરવું તે મતિ અને સાંભળવું તે શ્રુત આ ભેદના કારણે મતિ-શ્રુતમાં ભેદ છે.
(૨) કારણ કાર્યના ભેદથી મતિજ્ઞાનએ શ્રૃવજ્ઞાનનું કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાનએ કાર્ય છે.
(૩) ભેદના ભેદથી ભેદ છે.
મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ છે. શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ભેદ છે.
(૪) ઈંદ્રિય વિભાગથી પણ ભેદ છે. શ્રુતજ્ઞાન શ્રોતેન્દ્રિયના ક્ષયોપશમથી પેદા થાય છે. જ્યારે મતિજ્ઞાન પાંચે ઈંદ્રિયોના ક્ષયોપશમથી પેદા થાય છે.
(૫) સાક્ષર અનક્ષર :- મતિજ્ઞાન અનક્ષર છે તથા સાક્ષર છે વ્યંજનાવગ્રહ અર્થાવગ્રહ એ અનક્ષર છે જ્યારે ઇહા, અપાય, ધારણા તે સાક્ષર છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન સાક્ષર જ હોય છે અક્ષર વિના શ્રુતજ્ઞાન પેદા થતું નથી.
(૬) મુક-અમુક ઃ- મતિ જ્ઞાન નિયમા મુંગું હોય છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન બોલતું જ હોય છે.
(૭) મતિજ્ઞાન પોતાના ક્ષયોપશમ માટે ઉપયોગી છે જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન સ્વ અને પર એટલે પોતાને અને બીજાને માટે ઉપયોગી થાય છે.
આ ભેદોના કારણે મતિજ્ઞાન પછી શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે.
શ્રુતજ્ઞાનનું વર્ણન :- શ્રવણથી જે બોધ થાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. તેના સામાન્યથી પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ બે ભેદ પાડેલા છે. (૧) સંવેદનશાન (૨) સ્પર્શજ્ઞાન. સંવેદનજ્ઞાન એ ભવ્યશ્રુત છે, પરંતુતે તત્ત્વને જણાવનારું નથી. કાંઈક જણાય છતાં પણ ન જાણ્યું હોય એની જેમ નિષ્ફળ છે.
વસ્તુના સ્વરુપનું જ્ઞાન તે સ્પર્શજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન વગર વિલંબે સ્વસાધ્ય ફળ આપનારું છે. અનુભવ જ્ઞાનીને હોય છે.
અનુભવ એટલે યથાર્થ સ્વરૂપનું જ્ઞાન :- પરભાવમાં રમણતાનો અભાવ સ્વભાવમાં રમણતા અને તેના આસ્વાદમાં તન્મયતા તે અનુભવ.
સામાન્ય રીતે જગતમાં રહેલા પદાર્થો બે વિભાગવાળા હોય છે જેમાં ૧લા વિભાગ રુપે અનઅભિલાપ્ય પદાર્થો કે જે જગતમાં રહેલા હોવા છતાં શબ્દોથી
