Book Title: Kalpsutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
श्री कल्प
सूत्रे ॥३८३॥
कल्पमञ्जरी
टीका
अत्र-'इद' शब्दोत्तरमनुस्वार एव सकारे परे •° कारत्वमापन्नः, तेन यदिद-वर्तमान, यत् भूतम् अतीतम् यत् भाव्य भविष्यत् तत् सर्व वस्तु पुरुष एव, एवकारोऽत्र कर्मादिवस्तुनिषेधार्थः, तेन पुरुषातिरिक्त किश्चिदपि वस्तु नास्तीत्यर्थः। इत्यादि वेदवचनात् सर्वमात्मैव भूत भवद्भविष्यत् सर्व वस्तु आत्मैव न तु आत्मातिरिक्तं किश्चिदपि वस्तु विद्यते, ततश्च कर्मापि न विद्यते इति । यदि-चेत् कर्म भवेत् , तदा तत् कर्मपत्यक्षादिप्रमाणेन लभ्यं स्यात् , तन्नास्ति-प्रत्यक्षादिप्रमाणेन तदुपलब्धिर्न भवति । यदि कथंचित् मन्यते, तदा तेन मतेन कर्मणा सह अमूर्तस्य जीवस्य कथं-केन प्रकारेण सम्बन्धो भवेत् ? मूर्तामूर्तयोः परस्परं सम्बन्धासम्भवात् । तथाअमृतस्य जीवस्य मूर्तात् कर्मण उपघातानुग्रहौ-तत्रोपघातः-नरकनिगोदादिगतिप्रवर्तनेन पीडनम्-अनुग्रहं-स्वर्गादिगतिप्रवर्तमेन सौख्योपभोगश्चेत्येतौ कथं-केन प्रकारेण भवितुं शक्नुयाताम् ? मूर्तामूर्तयोरुपघात्योपघातकाजो भूत है और जो भावी है, वह सभी वस्तु पुरुष (आत्मा) ही है। यहाँ 'पुरुष' शब्द के पश्चात् प्रयुक्त हुआ 'एव' (ही) कर्म आदि वस्तुओं का निषेध करने के लिये है, तो अभिप्राय यह निकला कि पुरुष के अतिरिक्त कोई भी वस्तु नहीं है । इत्यादि वेद -वचन के अनुसार जो हुआ, जो है और जो होगा, वह सब वस्तु आत्मा ही है। आत्मा से भिन्न अन्य कोई पदार्थ नहीं है, अत एव कर्म का भी अस्तित्व नहीं है। कर्म होता तो प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से उसकी प्रतीति होती, किन्तु प्रत्यक्ष आदि किसी भी प्रमाण से कर्म की प्रतीति नहीं होती।
फिर भी कदाचित् कर्म का अस्तित्व मान लिया जाय तो मूर्त कर्म के साथ अमृत जीव का संबंध किस प्रकार हो सकता है ? मूर्त और अमूर्त का आपस में संबंध संभव नहीं है। इसके अतिरिक्त अम्र आत्मा का मृत कर्म से उपघात-नरक-निगोद आदि गतियों में ले जाकर पीडा पहुँचाना-और अनुग्रह। स्वर्ग आदि गति में पहूँचा कर सुख का उपभोग कराना-कैसे हो सकता है ? यह संभव नहीं कि मूर्त और छ भनेर मावी छ, ते अधी वस्तु पुरुष (मामा) छे. "पुरुष" शहनी पा७॥ १५ये 'एव' (ही) म આદિ વસ્તુઓનો નિષેધ કરવાને માટે છે. તેથી તાત્પર્ય એ નીકળ્યું કે પુરુષના સિવાય કઈ પણ વસ્તુ નથી. ઇત્યાદિ વેદવચન પ્રમાણે જે થયું, જે છે અને જે થશે, બધી વસ્તુ આત્મા જ છે. આત્માથી ભિન્ન બીજો કોઈ પદાર્થ નથી. તેથી કમનું પણું અસ્તિત્વ નથી. કર્મ હોત તે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી તેની પ્રતીતિ થાત, પણ પ્રત્યક્ષ આદિ કોઈ પણ પ્રમાણુથી કમની પ્રતીતિ થતી નથી. છતાં પણ કદાચ કમનું અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે તે મૂત કમની સાથે અમૂત જીવને સંબંધ કેવી રીતે હોઈ શકે ? મૂર્ત અને અમૂર્તને અન્યોન્ય સંબંધ સંભવી શકે નહી. તદુપરાંત અમૂત અમાને મૂત ઉપઘાત-નરક-નિગોદ આદિ ગતિઓમાં લઈ જઈને પીડા પહોંચાડવી અને અનુગ્રહ -સ્વગ આદિ ગતિમાં પહોંચાડીને સુખને ઉપભેગ કરાવે તે કેવી રીતે હોઈ શકે? એ સંભવિત નથી કે મૂત અને
अग्निभूते कर्मविषयक
संशय निवारणम् । मू०१०७॥
॥३८३॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
